فرآیند بهبود نبض یکصد ساله نفت ایران
نبض نفت- یکصدو نه سال پیش در روزهای گرم خرداد
ماه و در زمان حکومت مظفرالدین شاه قاجار نخسین چاه نفت خاورمیانه در منطقه مسجد
سلیمان استان خوزستان حفاری و به بهره برداری رسید.
تجهیزات منطقه "میدان
نفتون" که درحال حاضر تجهیزاتش به حالت موزه ای نگهداری می شود نماد تولد
"نفت پرماجرا" از دل خاک ایران زمین است.
8 سال پیش از فوران نفت سیاه از دل خاک ایران طی قرارداد اعطای امتیاز به شرکت "دارسی"
مقرر شده بود طی مدت 60 سال سهم ایران از سود نفت
اکتشافی 16 درصد از کل سود باشد.
پیش تر از آن ماجرای کشف "طلای سیاه" در ایران به زمانی باز می گشت که "آنتوان کتابچی
خان" یک ارمنی ایرانی تبارکه ریاست گمرک حکومت مظفرالدین شاهی را نیز عهده داشت توانسته بود اجازه استخراج نفت در
ایران را برای خود به انحصار درآورد. او پیش از این امتیاز گیری سفری به پاریس
داشت و به کمک "هنری دراموند ولف"
با "ویلیام دارسی" آشنا شده بود.
ویلیام ناکس دارسی 40 ساله صنعتگر و تاجر انگلیسی بود که تجربه و
ثروت قابل ملاحظه ای را از سرمایه گذاری درمعادن آهن و طلای استرالیا و نیوزیلند برای
خود اندوخته داشت ، او به ایران آمد و طی 7
سال برای کشف نفت تامرز ورشکستگی هزینه کرد اما رخداد پنجم خرداد سال 1278 خورشیدی
نه تنها باعث رفع ورشکستگی وی شد بلکه موجب آن شد تا پایان عمر زندگی شاهانه ای
درکاخ شخصی خود واقع در منطقه "میدلسکس لندن" داشته باشد.
بررسی کیفی نخستین قرارداد نفتی
هرچند بسیاری قرارداد دارسی و سهم 16 درصدی را خائنانه می‌دانند اما شاید بتوان با
نگاه واقع بینانه تاریخی به اولین تجربه ایران در انعقاد قرارداد نفتی با توجه به شرایط، امکانات و داشته و نداشته های
ملی آن عصر نتیجه گیری واقع بینانه تری از
آن داشت.
دارسی در شرایطی منعقد شد که به هیچ وجه دانشی در کشور نسبت به ماده مکشوفه وجود
نداشت و دولت ایران اطلاعی راجع به وجوه فنی، تجاری و حقوقی نفت موجود نبود برهمین
اساس انگیزه ریسک ، پول، دانش فنی و نیروی انسانی برای اکتشاف و استخراج نفت
را مطلقا وجود نداشت.
در قرار داد نفتی دارسی با شاه قاجار قید شده بود امتیاز استخراج، بهره‌برداری و
لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران به جز پنج استان "آذربایجان، گیلان،
مازندران، گرگان و خراسان" به مدت ۶۰ سال از تاریخ ۱۲۸۰ میلادی به دارسی داده شود و دارسی هم متعهد
شده بود که از عواید حاصله ۱۶ درصد به عنوان حق‌امتیاز و ۲۰ هزار لیره نیز به صورت
نقد به عنوان سهم ایران، به دولت ایران بپردازد.
همچنین در قرارداد آورده شده بود "عمله و فعله که در تأسیسات فوق کار می کنند
باید رعیت اعلیحضرت شاهنشاه ایران باشند".
در بند دیگراین قرارداد تاکید شدخ بود "بعد از انقضای مدت معین این قرارداد،
تمام اسباب و ابنیه و ادوات موجود به جهت استخراج و انتفاع معادن متعلق به
دولت ایران خواهد بود و شرکت دارسی حق هیچ گونه غرامت از این بابت نخواهد داشت".
مواجهه دولت و ملت ایران با نفت
این یک واقعیت غیر قابل انکار است که "فقدان دانش نفت" در
تمامی سطوح علمی و حکومتی کشور در آن زمان موجب "نا آگاهی" بزرگی درسطح مردم تا
سالهای بعد از فوران مایع ارزشمند از دل خاک ایران بود به طوری که قصه های جالبی
ازمواجهه مردم خوزستان با نفت در آن سالها گفته شده است.
درواقع مسیر بهبود قراردادهای نفتی همزمان
با رشد دانش فنی، مالی و حقوقی ایران در یک قرن گذشته تدوام داشته است و به
قراردادهای بهتر و مناسب‌تری تبدیل شد. مسیری که پیمودن آن کماکان ادامه دارد.
طبق مفاد قرارداد دارسی سهم خالص 16 درصدی ایران از فروش نفت، امتیاز استفاده از کارگران ایرانی در اکتشاف و استخراج نفتو
حق تملک ابنیه و ادوات استخراج نفت در امتیازنامه
دارسی نصیب ایران شد.
براین اساس دارسی برای ملت ایران آغاز طی مسیر یک راه بود، پیمایشی که با آگاهی ملت ایران دوران به دوران بهبود
یافت ب طوری که در عصر پهلوی در
قراردادهای نفتی سهم 16 درصدی ایران به 25 درصد تبدیل شد و همچنان مسیر بهبود
قراردادهای نفتی با رشد دانش فنی، مالی و حقوقی ایران طی یک قرن اخیر،بخصوص پس از
پیروزی انقلاب اسلامی تدوام داشته است.
روند آگاهی ملت ایران ازحوزه نفت
پس از واگذاری امتیاز نفتی دارسی به شرکت
برمه انگلستان و متعاقبا ایجاد " شرکت نفتی ایران انگلستان" از سوی برمه
روزهای نفتی گذشت تا اینکه بزنگاه تاریخ نفتی دیگری برای ایران فرارسید.
این بار با زکاوتمندی مرحوم محمد مصدق و همیاری مجلس، علما و درراس آن مرحوم سید ابوالقاسم کاشانی نحوه مواجهه نهاد قانونگذاری کشورو دولت ایران با قرارداد الحاقی "گس – گلشاییان"
به منظور کشف و استخراج نفت از سوی شرکت‌‌های نفتی انگلیسی در نهایت به ملی شدن
صنعت نفت کشورمنتهی شد.
خورستان پایتخت نفت خاورمیانه
بهره‌برداری از چاه شماره یک مسجد سلیمان که سرآغاز فعالیت صنعت نفت
ایران محسوب می‌شود با تولید ۵۰۰ بشکه در روز عملاً از سال ۱۲۹۰ خورشیدی آغاز شد
این درحالی است که کماکان با گذشت بیش از یک قرن هنوز چشمه های نفتی مسجدسلیمان
پایتخت نفت ایران و خاورمیانه می جوشند.
پس از پیدایش نفت در این نقطه عملیات کاوش وکشف مخازن دیگردر خورستان ادامه یافت وطی
سالهای 1300 تا 1343 حوزه‌های نفتخیز هفتکل، آغاجاری، اهواز، بینک، بی‌بی‌حکیمه،
مارون و کرنج، پازسی و رگ‌سفید کشف و مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
با پیروزی انقلاب اسلامی و خلع ید از پیمانکاران خارجی مجموعه عملیات اکتشاف،
حفاری و بهره‌برداری به کارکنان و مدیران ایرانی محول شد و مراکز راهبردی
فعالیتهای پشتیبانی که آن زمان در آبادان
مستقربود، به اهواز منتقل شد.
نبض نفت در شرایط جنگ حتی یک روز هم ازکار نیفتاد
با آغاز جنگ تحمیلی، مدیریت مناطق نفت خیز در شرکت ملی نفت ایران
تشکیل شد و راهبری عملیات تولید از این مناطق را بر عهده گرفت.
مناطق نفت خیز جنوب با وقوع جنگ تحمیلی، قدم به میدان آزمونی بزرگ نهاد، وجود
تاسیساتی پراکنده و بی‌دفاع که برای فعالیت در زمان صلح طراحی و ساخته شده بودند،
واقع شدن تاسیسات و مبادی صادراتی درمیانه یا خطوط مقدم جنگ و یا حداکثر در فاصله
کمی از جبهه‌ها، بزودی تاسیسات و بندرگاههای نفتی این شرکت را به عنوان اهدافی
بزرگ برای حمله هوایی و زمینی دشمن بدل ساخت و در این شرایط استمرار تولید و
صادرات نفت در زیر بمباران وحشیانه دشمن، نام مناطق نفتخیز جنوب ایران را جاودانه
ساخت چرا که طی 8 سال دفاع مقدس نبض تولید نفت حتی یک روز هم ازکار نیفتاد.
نگاهی گذرا به افزایش واحدهای بهره‌برداری، کارخانه‌های گاز و گاز مایع، کارخانه‌های
نمک‌زدایی ، پالایشگاه های گاز مایع و بویژه واحدهای جمع‌آوری، تقویت و تزریق گاز
به عنوان پروژه‌های تازه و بدون سابقه قبلی و در راس آنها میدان های نفتی و چاه هاي
تولیدی، خاص مقایسه نسبت چاه‌های در مدار راس تولید به کل چاه‌ها در دو مقطع قبل و
بعد از انقلاب ، این حقیقت را نشان می‌هد که مناطق نفتخیز جنوب نه تنها قادر به
اجرای برنامه‌های فنی وتخصصی است بلکه در امر تصحیح و توسعه این برنامه‌ها نیز با
نگرشی ارزشی و متناسب با افزایش نیازهای کشور در سالهای پس از انقلاب، بسیار موفق
بوده است.
