دست یاری صنعت هسته‌ای به صنعت نفت
نبض نفت -یکی از مدیران صنعت هسته‌ای که روزگاری در زمان جنگ تحمیلی سکان وزارت نفت را در دست داشت و نقش اساسی نیز در رشد سال‌های اخیر سازمان انرژی اتمی ایفا کرد، غلامرضا آقازاده، از مدیران موفق وزارت نفت است. ارتباط این دو صنعت راهبردی در ایران از دیرباز به‌دلیل حضور وی وجود داشته است، اما به نظر می‌رسد در دولت سیزدهم این ارتباط رشد و ارتقا خواهد یافت. یکی از نشانه‌های آن هم امضای تفاهم‌نامه جامع همکاری‌های دو مجموعه با یکدیگر است. شاید در جامعه، صنعت هسته‌ای محدود به چرخه سوخت هسته‌ای و نیروگاه‌های اتمی تلقی شود، به همین دلیل در این نوشتار تلاش می‌شود کاربردهای صنعت هسته‌ای در صنعت نفت به‌صورت خلاصه بیان شود.
شرح و بسط علمی تفاهم‌نامه اخیر بین این دو صنعت بزرگ کشور در فرصتی دیگر و در مجامع علمی و صنعتی باید در دستور کار دو طرف باشد. بی‌شک مهم‌ترین نقش انرژی هسته‌ای در جهان امروز، تولید برق هسته‌ای است که به‌صورت میانگین حدود ۱۰درصد برق جهان را تأمین می‌کند. متأسفانه کشور ما در این شاخص با میانگین جهانی فاصله دارد، که امید است با اقدام‌های در حال انجام سازمان انرژی اتمی، در سال‌های آینده کمتر شود. باید توجه داشت که به دلیل ناترازی برق در سال‌های اخیر، دولت صنایع بزرگ را به‌سمت مشارکت در تأمین برق مورد نیاز خود سوق داده است.
همچنین، از محل صرفه‌جویی ناشی از مصرف سوخت فسیلی، مشوق‌هایی برای نیروگاه‌های تولیدکننده برق پاک و سایر صنایع قرار داده شده است که در هر دو زمینه، وزارت نفت می‌تواند کمک شایانی به توسعه برق هسته‌ای کند. رادیوایزوتوپ‌ها به‌دلیل خواص خود نقش بارزی در صنعت ابزار دقیق و سنجش‌گرها دارند و به همین دلیل رادیومتریک و ابزار دقیق هسته‌ای یکی از مهم‌ترین زمینه‌های کاربرد فناوری هسته‌ای در صنعت نفت است. سازمان انرژی اتمی در این زمینه فعالیت موفق و بسیار پرثمری از سال‌های دور داشته و بسیاری از صنایع را از واردات این تجهیزات بی‌نیاز کرده است.
چاه‌پیمایی و اکتشاف مخازن نفت و گاز، ردیابی سیال با مواد نشان‌دارشده با رادیوایزوتوپ‌ها و نشت‌یابی با رادیوایزوتوپ‌ها ازجمله نشت‌یابی خطوط لوله زیرزمینی نفت، ضخامت‌سنجی، تشخیص عیوب به روش رادیوگرافی، جریان‌سنج/غلظت‌سنج دوفازی، سطح‌سنج و ارتفاع‌سنج هسته‌ای نقطه‌ای و پیوسته مخازن به‌ویژه در سیالات دوغابی و تشخیص سطوح مرزی، چگالی‌سنج هسته‌ای، چگالی – سطح‌سنج هسته‌ای، رسوب‌سنج هسته‌ای برای اندازه‌گیری آنلاین و غیرمخرب ضخامت رسوبات درون خطوط لوله، بازرسی برای تشخیص عیوب ساختاری یا عملکردی برج‌های فرایندی با گاما اسکن، تصویربرداری نوترونی از اجزای داخلی قطعات و درکل بسیاری از آزمون‌های غیرمخرب، از موارد در حال انجام در این حوزه است.
از خدمات جانبی واحدهای مختلف این سازمان در این بخش می‌توان به تولید چشمه‌های رادیواکتیو مورد نیاز دستگاه‌های مختلف از نوع نقطه‌ای و میله‌ای، خدمات پسمانداری برای مراقبت از چشمه‌های رادیواکتیو استفاده‌شده، تولید چشمه‌های مورد استفاده در کالیبراسیون و تعمیرات و استانداردسازی تجهیزات ابزار دقیق پرتوی اشاره کرد.
از دیگر کاربردهای فناوری هسته‌ای در صنعت نفت و دیگر صنایع وابسته می‌توان به کاربرد پرتوها در تبدیل مواد یا بهبود خواص مواد اشاره کرد. ازجمله این موارد می‌توان شیرین‌سازی میعانات خام ترش، کراکینگ مشتقات نفتی سنگین و تبدیل به نفت سبک، ارتقای خواص فیزیکی و مکانیکی پلیمرها، و استحصال سوخت از پسماندهای پلاستیک به روش پیرولیز حرارتی - پرتوی را نام برد.
یکی دیگر از زمینه‌های کاری سازمان انرژی اتمی و صنعت هسته‌ای، کار روی انواع ایزوتوپ پایدار ازجمله آب سنگین است. استفاده از اکسید دوتریوم (آب سنگین) به‌عنوان ردیاب در صنایع بالادستی و مخازن و چاه‌های نفت و گاز، شناسایی هویت سیالات (Finger Printing) میدان‌های نفتی منتخب با استفاده از آنالیز غنای ایزوتوپ‌های پایدار سیالات مخزنی (آب و نفت) میدان‌های نفتی و آنالیز ایزوتوپی ایزوتوپ‌های پایدار سبک (هیدروژن، اکسیژن، کربن، نیتروژن و گوگرد) ازجمله خدمات قابل ارائه در این بخش است.
فناوری پلاسما از دیگر زمینه‌های فعالیت در صنعت هسته‌ای به شمار می‌رود که در سال‌های اخیر با اقبال دوچندان همراه شده است و ازجمله کاربردهای آن در صنعت نفت می‌توان به ساخت مشعل و چشمه پلاسمایی، ازدیاد برداشت نفت با استفاده از فناوری پلاسما، امحای پسماندها به کمک زباله‌سوز پلاسمایی و گوگردزدایی از ترکیبات نفتی اشاره کرد. شایان ذکر است که برخی از موارد بالا در مرحله تحقیقاتی است.
وزارت نفت در حوزه اکتشاف چاه‌های نفت و گاز و سازمان انرژی اتمی در حوزه اکتشاف و استخراج اورانیوم و دیگر عناصر پرتوزا نقشی بی‌بدیل و منحصربه‌فرد دارند. تجربه ممتد چنددهه‌ای هر دو سازمان در این حوزه، کمک شایانی به طرف مقابل است. تبادل گزارش و نتایج مطالعات زمین‌شناسی، اطلاعات ژئوفیزیک هوابرد و ژئوفیزیک زمینی شامل مغناطیس‌سنجی، ثقل‌سنجی، تبادل اطلاعات در زمینه مطالعات انجام‌شده روی شیل‌های سیاه (Black Shale) و حضور عناصری ازجمله وانادیوم، مولیبدن و نیکل و اورانیوم در این مناطق و تبادل نتایج و اطلاعات چاه‌پیمایی، از ضروری‌ترین حوزه‌ها برای هم‌افزایی این دو سازمان خواهد بود.
در زمینه محیط‌زیست، فناوری هسته‌ای با تصفیه پساب‌ها و کاهش آلاینده‌های پساب‌های پتروشیمی ازجمله کاستیک مستعمل، با استفاده از پرتودهی و فناوری پلاسما می‌تواند کمک شایانی به صنعت نفت کند. همچنین، سازمان انرژی اتمی به‌دلیل نیاز به ساخت تجهیزات با کاربرد در اتمسفر خلأ، تجربه مناسبی در این زمینه از جمله ساخت انواع شیرآلات خلأ و فشارسنج خلأ خازنی نیز دارد.
وانگهی باید به نقش تنظیم‌گری سازمان انرژی اتمی و مرکز نظام ایمنی هسته‌ای آن در حوزه کنترل پرتوگیری مردم و کارکنان نیز اشاره کرد. باید توجه داشت که مواد پرتوزای طبیعی در تمام فرایندهای اکتشافی نفتی و غیرنفتی همراه مواد در پوسته زمین حضور دارند و با استخراج مواد، کارکنان و دیگر مصرف‌کنندگان در معرض این عناصر پرتوزا خواهند بود. مرکز نظام ایمنی هسته‌ای ایران با چند دهه فعالیت در این بخش می‌تواند در زمینه بررسی سطح پرتودهی و پرتوزایی، مدیریت پسماندهای حاوی مواد پرتوزای طبیعی، مشاوره، آموزش ضوابط، تنظیم دستورعمل‌ها و دیگر موارد کمک‌کار صنعت نفت باشد.
منبع:شانا
