برندگان و بازندگان یارانه بنزینی

نبض نفت- دو هفته ای از اعلام آغاز طرح سهمیه بندی بنزین و کمک معیشتی خانوار می گذرد. طرحی که طبق آن، دولت قصد داشته تا حد امکان با افزایش قیمت بنزین برای مصارف شخصی، عواید حاصل را بین خانوارهای هفت دهک تقسیم کند. کمتر کسی است که از جرئیات این طرح مطلع نباشد. به طور خلاصه نرخ بنزین با سهمیه 60 لیتر در ماه، افزایش یافته و 1500 و 3000 تومان تعیین شده است. از طرف دیگر هم قرار بوده کمک معیشتی برای 70 درصد خانوارها به ترتیب تعداد اعضا تا 5 نفر، به میزان 55، 103، 138، 172 و 205 هزار تومان واریز شود. با این اوصاف در گزارش امروز می خواهیم از چند زاویه دخل و خرجی، این طرح را بررسی کنیم.

چه بر سر بودجه خانوارها می آید؟
طبق آمارهای موجود حدود 52 درصد مردم خودرو ندارند. بنابراین طرف مهم دیگر ماجرای سهمیه بندی- یارانه بنزینی، این خانوارها هستند که عمدتاً در لیست 7 دهک کم درآمدتر جای می گیرند. این افراد اگر چه یارانه بنزینی را به شرح گفته شده دریافت می کنند، اما به همراه خودرودارها، با سه نوع موج تورمی ناشی از افزایش قیمت بنزین مواجه خواهند شد.

  الف) رشد مستقیم هزینه ها
طبق داده های مرکز آمار ایران، سهم هزینه های بخش حمل و نقل در بودجه خانوارها حدود 5/9 درصد است. در این میان، گزارش مرکز پژوهش های مجلس نشان می دهد که سهم هزینه بنزین از بودجه خانوار در دهک های مختلف (در سال 95) بین 8/1 تا 3 درصد متغیر بوده است. لذا می توان گفت رشد قیمت بنزین به طور متوسط و مستقیم، می تواند تا 4/2 درصد هزینه های خانوار را افزایش دهد.

  ب) رشد غیر مستقیم هزینه ها
دولت در طرح سهمیه بندی بنزین تا حد امکان تلاش کرده تا تاثیر غیر مستقیم تورمی این تصمیم را با تخصیص سهمیه به انواع خودروها کاهش دهد. چرا که افزایش نرخ بنزین، «به سهم خود» منجر به رشد هزینه های تولید در بخش های مختلف خواهد شد و اگر تولید کنندگان یا ارائه دهندگان خدمات، این رشد قیمت را به خانوارها تحمیل کنند (که به احتمال زیاد همین کار را خواهند کرد) خانوارها با رشد غیر مستقیم هزینه های خود از این مسیر نیز مواجه خواهند شد.
اما این که این تاثیرات چقدر هستند را شاید با یک مثال بتوان بهتر بیان کرد. ماجرا این است که برخی با رشد 50 تا 300 درصدی قیمت بنزین در شرایط کنونی نسبت به قبل از سهمیه بندی بنزین نتیجه می گیرند که مثلاً نرخ ارائه خدمات تاکسی ها هم باید به همین اندازه ها افزایش یابد. این در حالی است که اولاً برخی محاسبات نشان می دهند که سهم هزینه بنزین از کل هزینه تمام شده ارائه خدمات تاکسی ها (که در آن استهلاک دستمزد خالص راننده، هزینه های بیمه، هزینه های پارکینگ و ... نیز وجود دارد) قطعاً بسیار کمتر از این ارقام است. ثانیاً در شهری مانند مشهد، قریب به اتفاق تاکسی ها دوگانه سوز هستند که تاثیر افزایش نرخ بنزین بر هزینه خدمات آن ها تا حد زیادی کم خواهد کرد!
لذا این مثال و نیز نتایج محاسبات دقیق تر دیگر نشان می دهد که درصد تاثیر واقعی افزایش نرخ بنزین بر هزینه های غیر مستقیم خانوارها (از منظر هزینه تولیدات) اصلاً به آن اندازه ای که برخی تصور می کنند نیست و بررسی های انجام شده، این رقم را در حدود 1.5 درصد نشان می دهد.

  ج) موج روانی رشد قیمت ها
تجربیات گوناگون نشان داده است که باید برای کارکرد انتظارات در اقتصاد جایگاه خاصی قائل شد. ولو این که انتظارات موهومی باشد. همان طور که بیان شد، تاثیر مستقیم و غیر مستقیم افزایش نرخ بنزین در نهایت می تواند 4 درصد باشد. اما اگر تدابیر مدیریتی برای اطمینان بخشی به انتظارات خانوارها و تولیدکنندگان در بیان تاثیر اندک رشد قیمت بنزین (و نه گازوئیل و CNG و ..) کافی نباشد می توان رشد دومینو وار قیمت ها در نتیجه انتظارات تورمی را شاهد بود. دومینویی که می تواند دامنه مشخصی داشته یا ابعاد وسیع تری پیدا کند. لذا آن موضوعی که مردم از آن نگرانی دارند، مجموع تاثیر این سه نوع رشد هزینه ها و قیمت ها و به خصوص ابعاد روانی آن است. به همین خاطر هم هست که روزنامه خراسان در پویش «گران نمی خریم» تلاش داشته تا حدامکان، قدمی در جهت کنترل تاثیرات موهومی تورمی سهمیه بندی بنزین بردارد.

وضعیت دخل و خرج دهک ها چقدر تغییرمی کند؟
اما اگر بخواهیم تخمینی در خصوص تراز بودجه خانوار قبل و بعد از سهمیه بندی داشته باشیم، ناچاراً باید به داده های مرکز آمار در حوزه درآمد- هزینه دهک های خانوار مراجعه کنیم. بر این اساس، می توان محاسبه کرد که شاخص قیمت مصرف کننده برای خانوارها در کل سال 97 تا آبان 98، 36.8 درصد افزایش یافته است. لذا می توان تراز بودجه خانوارها قبل از سهمیه بندی بنزین را به شرح جدول شماره ۱محاسبه کرد.
این محاسبات نشان می دهند که مازاد بودجه خانوارهای نه دهک قبل از سهمیه بندی بنزین مثبت بوده است. البته شاید جای کمی تعجب داشته باشد که چطور با این وضع معیشتی، خانوارهای دهک های پایین تر مازاد بودجه دارند؟ کارشناسان دلایلی را برای این موضوع بیان می کنند که از آن جمله می توان به رویکرد به شدت انقباضی خانوارها در سال 97 نسبت به بودجه خود (و در حد مصارف ضروری)، و نیز افت تمایل خانوارها به اخذ تسهیلات و افزایش تمایل به سپرده گذاری با توجه به اوضاع تولید و معیشت در کشور اشاره کرد.
با این حال، اگر به درآمد و هزینه خانوارها به ترتیب یارانه بنزینی (برای 7 دهک) و نیز تاثیر تورم جمعاً 4 درصدی (مستقیم و غیر مستقیم) را اضافه کنیم، تغییرات تراز بودجه خانوار به شرح جدول شماره ۲ خواهد شد.لذا همان طور که مشاهده می شود برای 6 دهک نخست، تاثیر اجرای طرح یارانه ای- بنزینی مثبت و برای دهک های هفتم به بعد، منفی خواهد بود. اگر از دلایل میزان رشد منفی دهک های هشتم تا دهم (در این جا) صرف نظر کنیم، می توان گفت طرح اخیر می تواند بودجه خانوارهای سه دهک پایین را بین 11 تا 21 درصد افزایش دهد.
از سوی دیگر اگر فرض را بر این بگیریم که در یک بازه میان مدت، تورم 8 درصدی اتفاق بیفتد، تغییرات مازاد بودجه دهک های خانوار نسبت به قبل از سهمیه بندی مطابق جدول زیر خواهد بود. در این حالت، مازاد بودجه خانوار از دهک سوم به بعد منفی می شود و به تبع آن مازاد بودجه خانوار نسبت به قبل از سهمیه بندی، منفی خواهد شد.

3 معادله بنزینی-یارانه ای برای خودرودارها
یکی از مزایای پرداخت نقدی یارانه بنزین به خانوارها، ایجاد قدرت انتخاب برای آن ها بین استفاده از خودرو یا ذخیره یارانه پرداختی است. در این رابطه 3 حالت مشخص را می توان مثال زد: (شایان ذکر است محاسبات در این بخش صرفاً مربوط به مقایسه رقم یارانه بنزین با قیمت سوخت بوده و سایر تاثیرات در بخش های دیگر این نوشتار بررسی شده است)

  الف) مصرف بنزین به میزان یارانه بنزینی دریافتی
یکی از کارهایی که برخی در مواجهه با شرایط جدید انجام می دهند، انطباق میزان مصرف خود از خودروی شخصی با یارانه های دریافتی است. این راهکار بیشتر به درد خانوارهایی می خورد که احتمالاً با ریسک بیشتری در بودجه خود مواجه هستند. آن ها باید مصرف خود را تعدیل کنند. هم از این بابت که سهمیه بنزین یارانه ای در هر ماه محدود است و از سوی دیگر، تبعات تورمی پس از این هم هست که آن را باید از صرفه جویی های دیگر جبران کنند. با این شرایط جزئیات ترازنامه بنزینی- یارانه ای آن ها به شرح جدول شماره ۳ خواهد بود.
همان طور که مشاهده می شود، در این حالت یارانه دریافتی تنها در خانوارهای تک نفره کفاف سهمیه 60 لیتری بنزین را نمی دهد. این افراد با فرض گفته شده، تنها باید 36.6 لیتر بنزین در هر ماه مصرف کنند تا هیچ تغییر مستقیمی در دخل و خرج آن ها به وجود نیاید. البته این افراد باید توجه داشته باشند که ذخیره بنزین کارت های سوخت تنها تا 6 ماه قابلیت ذخیره دارد). با این حال از خانوارهای 2 نفره به بالا، امکان پوشش یارانه بنزینی برای بخشی از هزینه های بنزین آزاد نیز فراهم می شود. این رقم در خانوارهای 2، 3، 4 و 5 نفر به ترتیب حدود 4، 16، 27 و 38 لیتر خواهد بود. در مجموع می توان گفت اگر قصد ندارید ریالی بیشتر از یارانه دریافتی را به هزینه بنزین اختصاص دهید، باید بسته به تعداد اعضای خانوار، مصرف بنزین خود را بین 36.6 تا 98.3 لیتر در ماه تعدیل کنید.

  ب) تخصیص یارانه بنزینی به افزایش قیمت بنزین
خانوارهایی هستند که تمایل ندارند یا امکان این را دارند که الگوی مصرف بنزین خود را تغییر زیادی نداده و در عین حال، همه یارانه دریافتی را صرف بنزین مصرفی کنند. در حقیقت این افراد، یارانه دریافتی را صرف مابه التفاوت هزینه بنزین قبلی خود با نرخ های جدید بنزین خواهند کرد. جزئیات در جدول شماره ۴ آمده است.برای محاسبه امکان مصرف بنزین این خانوارها، باید در نظر داشت که مابه التفاوت قیمت بنزین یارانه ای در حالت جدید با قبل از سهمیه بندی، 30 هزار تومان است. اگر این رقم را از یارانه دریافتی هر خانوار کسر کنیم، می توان بودجه ای را که هر خانوار می تواند صرف بنزین بکند محاسبه کرد. با این وصف، خانوارهای تک نفره تا 5 نفره امکان مصرف 5/12 تا 5/87 لیتر بنزین به نرخ آزاد را خواهند داشت. در مجموع نیز این خانوارها می توانند بین 72.5 لیتر تا 5/147 لیتر بنزین را با فرض تخصیص یارانه دریافتی به مابه التفاوت نرخ های جدید و قدیم بنزین مصرف کنند.
 

 ج) مازاد رفاه خانوار با فرض ثابت شدن مصرف بنزین در 60 لیتر در ماه
جدای از دو حالت فوق، ممکن است برخی خانوارها بخواهند قید استفاده از بنزین آزاد را بزنند. این خانوارها در حقیقت می خواهند ضمن استفاده از مزایای بنزین یارانه ای و از دست ندادن ذخیره کارت سوخت بعد از 6 ماه، مازاد یارانه خود را صرف بخش های دیگر بودجه خود کنند. در این حالت، می توان محاسبه کرد که با ثابت شدن هزینه بنزین خانوار در رقم 90 هزار تومان (برای 60 لیتر بنزین یارانه ای)، تراز هزینه بنزین-یارانه خانوارهای تک نفره، منفی می شود. اما خانوارهای 2 نفر تا 5 نفر، امکان پس انداز 13 تا 115 هزار تومان در هر ماه را خواهند داشت.