احیای چاه‌های غیرفعال؛ بستری برای سرمایه‌گذاری دانش‌بنیان‌های ایرانی
مقدار تخلیه مخازن نفتی
در ابتدای این گزارش با استناد به گزارش وضع انرژی دنیا منتشرشده ازسوی شرکت بی‌پی (BP)، رتبه چهارم ایران در جهان از حیث مقدار ذخایر اثبات‌شده نفت با ۱۵۶ میلیارد بشکه ذخیره مورد اشاره قرار گرفته و مقدار تخلیه میدان‌های نفتی کشور (نسبت تولید به ذخایر) یک درصد عنوان شده که البته این شاخص با در نظر گرفتن تولید کنونی (متأثر از تحریم‌ها) ۰.۸ درصد است.
بر این اساس، مقدار تخلیه مخازن نفتی ایران چه در میان کشورهای منطقه و عضو اوپک و چه نسبت به کشورهای عضو سازمان‌های اقتصادی بزرگ دنیا جایگاه مناسبی ندارد. در میان کشورهای عضو اوپک، ونزوئلا، لیبی و ایران به ترتیب سه کشور دارای کمترین مقدار تخلیه مخازن نفتی به‌شمار می‌روند و پایین بودن این شاخص در ایران در مقایسه با کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه و اتحادیه اروپا که مقدار تخلیه مخازنشان به ترتیب چهار درصد و ۱۱ درصد است، اختلاف معنادارتری را نشان می‌دهد. مقایسه مقدار تخلیه مخازن ایران با کشورهای باسابقه در صنعت نفت هم قابل‌توجه است و در حالی این شاخص در کشور ما در محدوده یک درصد قرار دارد که در روسیه، نروژ، استرالیا، برزیل و مکزیک به ترتیب ۳.۹، ۷.۴، ۷.۵، ۸.۱ و ۱۲.۳ درصد است.
مطابق این گزارش، وضع نامطلوب ایران از نظر مقدار تخلیه مخازن نسبت به استانداردهای جهانی، بیشتر ناشی از توسعه نیافتن میدان‌های کشف‌شده و توسعه و تولید غیربهینه از میدان‌های درحال بهره‌برداری است که در مورد دوم (توسعه و تولید غیربهینه) می‌توان با احیای چاه‌های غیرفعال در کشور که تعداد آن هم بسیار است، به‌عنوان یک راه‌حل در کوتاه‌مدت، وضع تولید نفت کشور را بهبود بخشید.
نسبت چاه‌های تکمیل‌شده به ذخایر هیدروکربوری
گزارش PetroView، پس از مقدار تخلیه مخازن، سراغ شاخص «تعداد چاه‌های تکمیل‌شده نسبت به ذخایر هیدروکربوری» رفته که از این حیث هم ایران جایگاه مطلوبی ندارد و در انتهای فهرست کشورهای عضو اوپک قرار می‌گیرد. بر اساس آمارهای منتشرشده سالانه توسط اوپک و گزارش وضع انرژی دنیا منتشرشده از سوی شرکت بی‌پی (BP)، تعداد چاه‌های تکمیل شده (۲۰۱۹-۱۹۸۰) به ازای یک میلیارد بشکه ذخیره هیدروکربور در ایران ۱۵ است و برای کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نظیر عربستان، امارات و کویت، بین ۴۰ تا ۶۰. بالاتر بودن این شاخص نشان می‌دهد تمرکز بیشتری بر استخراج حداکثری ذخایر اثبات‌شده و تبدیل آن به ثروت عمومی وجود دارد و بیانگر آن است که برنامه‌ریزی کشور در سطح کلان به چه میزان به سمت خلق ثروت از نعمت‌های خدادادی در حرکت است. این گزارش با اشاره به پایین بودن شاخص یادشده در ایران، تأکید می‌کند در کوتاه‌مدت و با محدودیت‌های فعلی سرمایه‌گذاری، تمرکز بر مدیریت مناسب دارایی‌های موجود از جمله چاه‌ها حائز اهمیت است، زیرا احیای چاه‌های غیرفعال و کم‌بازده که براساس تجربیات موجود در دنیا با سرمایه‌گذاری نسبتاً پایین قابل تحقق است، می‌تواند راهی برای نگهداشت تولید در افق کوتاه‌مدت تا زمان رفع محدودیت‌های سرمایه‌گذاری باشد.
غیرفعال بودن حدود یک‌سوم چاه‌های حفرشده
این گزارش در ادامه به نسبت چاه‌های غیرفعال به کل چاه‌ها در ایران پرداخته و مقایسه‌ای با برخی کشورها داشته است که بر مبنای آن، چاه‌های نفتی فعال در کشورمان به‌طور میانگین روزانه ۱۲۵۰ بشکه نفت تولید می‌کنند و از مجموع ۵۴۰۰ حلقه چاه حفاری و تکمیل‌شده، حدود ۳۵ درصد چاه‌های حفرشده در ایران غیرفعال هستند. این رقم در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته با رقم تولید مشابه، حدود ۱۰ درصد و در عربستان سعودی و کویت که مقدار میانگین تولید هر چاه مشابه ایران است، کمتر از ۲۵ درصد است، همچنین ۴۰ درصد از مجموع چاه‌های غیرفعال کشور در دسته چاه‌های متروکه قرار گرفته‌اند و ۶۰ درصد دیگر (۱۰۰۰ تا ۱۱۰۰ حلقه چاه) مشتمل بر چاه‌های معلق (به دلایلی همچون تولید پایین از مدار خارج شده‌اند) و چاه‌های بسته (به دلایل مختلف تولید آنها متوقف شده است)، ظرفیت احیا دارند.
تحلیل انجام شده بر داده‌های ۲۰۰ حلقه چاه غیرفعال ایران، نشان می‌دهد سه دلیل فنی عمده که منجر به توقف تولید در این چاه‌ها شده است عبارت‌اند از تولید زیاد آب، مشکلات مربوط به ساختمان چاه و فشار پایین درون‌چاهی؛ تمرکز بر این سه دلیل و ارائه/ اثبات فناوری‌های مناسب برای آنها در کنار رعایت بقیه اصول اساسی چارچوب طرح احیای چاه‌های غیرفعال و به‌کارگیری تجربیات بین‌المللی می‌تواند کلید موفقیت طرح و بازگرداندن بخش قابل‌توجهی از چاه‌های غیرفعال به مدار تولید باشد.
پیشنهاد احیای ۶۰۰ حلقه چاه به شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور
بررسی‌ها حاکی است «عدم بهینگی مدیریت پورتفو» و «مشکلات مدیریت میدان» از عوامل دخیل در بالا بودن میزان چاه‌های غیرفعال ایران است و شناخت مختصات هر یک از این عوامل می‌تواند به افزایش احتمال موفقیت طرح احیای چاه‌های غیرفعال منتج شود.
بر پایه این گزارش، در وصف غیربهینه بودن مدیریت پورتفوی تولید می‌توان به عواملی مانند جذاب نبودن الگوی کسب‌وکار، فرآیندهای غیربهینه و بوروکراتیک، نبود برنامه‌ریزی بهینه و یکپارچه در سطح پورتفوی شرکت ملی نفت ایران و نبود انگیزه کافی در نیروی انسانی اشاره کرد و مشکلات مدیریت میدان را نیز می‌توان در قالب مشکلات مخزن‌محور، مشکلات دهانه‌چاه‌محور، مشکلات چاه‌محور و مشکلات تأسیسات‌محور تقسیم‌بندی کرد.
بررسی‌ها حاکی است اگر در برنامه‌ریزی برای احیای چاه‌های غیرفعال، سطح یک را معطوف به رفع چالش‌هایی مانند مدل کسب‌وکار، فرآیندها، یکپارچگی و نیروی انسانی بدانیم (مدیریت بهینه‌تر پورتفوی شرکت ملی نفت ایران با منابع موجود) و در سطح دو نیز تمرکز اصلی بر احیای چاه‌ها و دارایی‌های غیرفعال با مشکلات بخش مخزن‌محور و تأسیسات‌محور باشد (در این صورت احیای چاه تنها در مقیاس چاه عملی نیست و راهکارهای پیشنهادی باید در مقیاس میدان پیگیری و توسط شرکت‌های تابع شرکت ملی نفت با سرمایه‌گذاری داخلی یا واگذاری به سرمایه‌گذاران از جمله شرکت‌های ایرانی اکتشاف و تولید محقق شود)، سطح سه مشتمل بر چاه‌های غیرفعال با مشکلات دهانه‌چاه‌محور و چاه‌محور و تا حدودی تأسیسات‌محور (تأسیسات سرچاهی، سیستم‌های فرآورشی موقت سرچاهی و ...) خواهد بود که در این دسته، راهکارها عمدتاً در مقیاس چاه هستند و اجرای طرح احیای این چاه‌ها را می‌توان به مجریان چاه‌محور مانند شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور، شرکت‌های اکتشاف و تولید و شرکت‌های خدماتی واگذار کرد.
زمینه‌ای برای سرمایه‌گذاری یک میلیارد یورویی دانش‌بنیان‌ها
بنابراین همان‌طور که عنوان شد، تعداد چاه‌های مستعد طرح احیا حدوداً ۱۱۰۰ حلقه است که از این میان، احیای ۶۰۰ حلقه چاه را می‌توان به سرمایه‌گذاران چاه‌محور مانند شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور پیشنهاد داد که با احتساب پیش‌بینی موفقیت ۵۰ تا ۶۰ درصدی، انتظار می‌رود در صورت رعایت پیش‌نیازهای طرح، از مجموع ۶۰۰ عملیات که هدف مقیاس چاه‌محور است، ۳۰۰ تا ۳۵۰ عملیات موفق و منجر به افزایش تولید شود و از آنجا که پیش‌بینی‌ها حاکی از افزایش ۳۰۰ تا ۴۰۰ بشکه‌ای تولید متوسط روزانه نفت در هر عملیات موفق است، بنابراین طرح احیای ۶۰۰ حلقه چاه غیرفعال در مقیاس چاه می‌تواند به افزایش ۹۰ تا ۱۴۰ هزار بشکه‌ای تولید روزانه نفت بینجامد.
به‌منظور تخمین هزینه هر عملیات در مقیاس چاه (۶۰۰ عملیات)، اگر آیتم‌های هزینه‌ای براساس راه‌حل‌های محتمل برای سه مشکل فنی رفع تولید آب زیاد، مشکلات ساختمان چاه و جبران افت فشار چاه مدنظر قرار گیرد، هزینه انواع عملیات برای رفع این سه مشکل به‌طور میانگین ۱۷۵۰ هزار یورو و سرمایه‌گذاری لازم برای مجموع ۶۰۰ حلقه چاه، یک میلیارد یورو تخمین زده می‌شود؛ یعنی ۷ تا ۱۱ هزار یورو به ازای هر بشکه افزایش تولید نفت. به عبارت دیگر، اگر متوسط افزایش تولید روزانه نفت در این طرح ۱۲۰ هزار بشکه فرض شود، این میزان افزایش تولید از طریق یک میلیارد یورو سرمایه‌گذاری محقق خواهد شد.
در این مسیر برای تعیین اولویت‌ها می‌توان بر چاه‌هایی که بدون نیاز به دکل یا شناور قابل احیا هستند، تمرکز کرد که متوسط هزینه عملیات در چنین چاه‌هایی حدود ۷۵۰ هزار یورو برآورد شده است. در این اولویت می‌توان با سرمایه‌گذاری ۳۰۰ میلیون یورویی بالغ بر ۳۵۰ چاه را احیا کرد.
تجربه احیای چاه‌های غیرفعال در دنیا
به گزارش PetroView، مرور تجارب کشورها و شرکت‌های نفتی دنیا در پیاده‌سازی طرح احیای چاه‌های غیرفعال نشان می‌دهد این طرح در دوران کاهش درآمدهای نفتی و افزایش ریسک اکتشاف‌ها و توسعه‌های جدید می‌تواند از نظر اقتصادی جذاب باشد. به این منظور برای استخراج چارچوب و الگوگیری طرح احیای چاه‌های غیرفعال ایران، تجربیات کشورهای مالزی، ترینیدادوتوباگو، شرکت TNK-BP روسیه و ایالت کالیفرنیای آمریکا بررسی شده است که مجموع این تجربیات نشان می‌دهد عملیات احیای چاه‌های غیرفعال معمولاً با درصد بالایی منجر به بازگرداندن چاه‌ها به مدار تولید می‌شود.
مقدار موفقیت این عملیات در پروژه ملی احیای چاه‌های نفتی در مالزی به ۷۰ درصد رسیده و این کشور رقم ۸۵ درصد را به‌عنوان هدف‌گذاری برای فاز بعدی طرح انتخاب کرده است. این رقم در ترینیداد و توباگو طی چهار سال از ۵۸ درصد به بالای ۹۰ درصد افزایش یافته و بر اساس نتایج طرح در TNK-BP روسیه، مشخص شده مقدار موفقیت عملیات احیا در چاه‌های فعال و کم‌بازده نسبت به چاه‌های غیرفعال ۳۰ تا ۴۰ درصد بیشتر است.
در نتیجه عملیات‌های موفق در مالزی، تولید معادل ۴۰ هزار بشکه در روز افزایش یافته، در ترینیداد و توباگو در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ در مجموع ۴۰۰ هزار بشکه تجمعی نفت تولید شده، در طرح گسترده احیای چاه‌های غیرفعال در کالیفرنیا افزایش قابل‌توجهی در تولید میزان نفت محقق شده و عملیات احیای چاه در TNK-BP روسیه در هفت سال سبب افزایش تولید روزانه نفت به‌طور میانگین ۳۳۰ بشکه از هر چاه شده است.
درس‌آموخته‌های کلیدی برای موفقیت طرح احیای چاه‌ها
در این گزارش با بررسی شاخص‌های مختلف مرتبط با وضع چاه‌های نفتی و تجربه‌های جهانی در احیای چاه‌های غیرفعال و کم‌بازده در جهان، درس‌آموخته‌هایی به شرح زیر احصا شده است:
پایگاه داده و غربالگری: بر اساس این گزارش، از نخستین گام‌های مشترک در همه طرح‌های احیای چاه‌های غیرفعال، تهیه یک پایگاه داده کامل از چاه‌های موجود است. این پایگاه داده تمامی اطلاعات «سیستم تولید» از جمله مخزن، چاه‌ها و تأسیسات روسطحی را شامل می‌شود تا این اطلاعات مبنای تصمیم‌گیری برای غربالگری چاه‌ها، برنامه‌ریزی عملیات، پایش موفقیت و میزان تولید باشد. تهیه این پایگاه داده با جمع‌آوری داده‌های متنوع موجود آغاز می‌شود و پس از انجام پردازش‌های مدیریت داده شامل کنترل کیفیت، پاک‌سازی، صحت‌سنجی و...، برای تصمیم‌گیری‌های آتی استفاده خواهد شد.
نگاه میدان‌محور: هرچند این طرح‌ها بر کاهش چاه‌های غیرفعال تمرکز دارند، ویژگی مشترک همه آنها بررسی شده و عارضه‌یابی بر اساس نگاه میدان‌محور است. توجه صرف به یک چاه بدون در نظر گرفتن آن چاه به‌عنوان جزئی از کل، می‌تواند مقدار موفقیت عملیات احیا و افزایش تولید را به‌شدت کاهش دهد. در این نگاه و بر اساس بررسی جامع سیستم تولید، عارضه‌یابی یک چاه با استفاده از یک دسته چک‌لیست عارضه‌یابی موجود انجام می‌شود.
غربالگری فنی چاه‌ها: در بیشتر طرح‌های پیاده‌سازی‌شده، برای مدیریت هزینه و ریسک عملیات احیا و افزایش احتمال موفقیت احیای چاه، یک رویکرد دومرحله‌ای غربالگری مورد توجه بوده است. در مرحله نخست که بیشتر بر اساس پایگاه داده شامل اطلاعات چاه، مخزن و تأسیسات است، چاه‌ها بر اساس کاتالوگ عارضه‌یابی دسته‌بندی خواهند شد. در مرحله دوم نیاز به مطالعه عمیق‌تر و جامع و برخی ارزیابی‌های عملیاتی است که بر مبنای نتایج آن غربالگری اولیه تأیید یا اصلاح می‌شود. با به‌کارگیری نتایج بررسی جامع تشخیصی مبتنی بر کاتالوگ «مشکل - راه‌حل»، راه‌حل مناسب برای فعال‌سازی چاه انتخاب می‌شود.
تفکیک چاه‌های مستعد احیا از چاه‌های غیرقابل احیا: از ویژگی‌های مشترک تمامی طرح‌های احیا، غربالگری چاه‌های مستعد احیا از چاه‌های غیرقابل احیا و تمرکز بر چاه‌های مستعد است.
انتخاب فناوری‌های چاه‌محور: اگرچه در مرحله مطالعه و غربالگری، نگاه حاکم میدان‌محور است، در زمان پیاده‌سازی، تمرکز اجرا بر جزء چاه از سیستم تولید (به‌دلیل سه فاکتور زمان، هزینه و بهره‌وری و مباحث زیست‌محیطی) است. بر همین اساس باید بهترین فناوری برای راه‌حل انتخاب‌شده بر مبنای کاتالوگ مشکل – راه‌حل که بیشترین کارایی (بر اساس عوامل زمان، هزینه و درصد موفقیت طرح) را دارد، انتخاب شود. در این زمینه تهیه یک رویه ارزیابی فناوری به‌گونه‌ای که روش مذکور حداقل شایستگی فنی را از دید یک کمیته ناظر داشته باشد، ضروری به نظر می‌رسد، همچنین این کمیته ناظر می‌تواند با اشتراک‌گذاری درس‌آموخته‌ها و دستاوردهای فناوری‌های مختلف در بین مجریان این طرح، به افزایش بهره‌وری طرح یاری رساند.
تعامل ذی‌نفعان: در طرح احیای چاه‌های غیرفعال، ذی‌نفعان اصلی شامل صاحب چاه‌های نفتی (شرکت ملی نفت ایران)، نهاد سرمایه‌گذار (صندوق پژوهش و فناوری غیردولتی صنعت نفت)، مجریان (پارک فناوری و نوآوری نفت و گاز از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان) و شرکت‌های خدماتی خواهند بود. نحوه تعامل و فرآیندهای اجرایی میان این ذی‌نفعان از کلیدی‌ترین عوامل موفقیت این طرح خواهد بود و از آنجا که این طرح حرکت از نگاه خدمات‌محور به راه‌حل‌محور است، انعطاف، چابکی در تصمیم‌گیری و سرعت در صدور تأییدیه‌ها بسیار کلیدی است.
مدل مالی و تسهیم ریسک: موردکاوی در کشورهای مختلف نشان می‌دهد طرح احیای چاه در نگاه کلان برای صاحبان میدان‌های نفتی از نظر اقتصادی جذاب است. از آنجا که در طرح احیای چاه‌های غیرفعال ایران، شرکت ملی نفت ایران (به‌عنوان مالک میدان‌های نفتی) اجرای طرح را به شرکت‌های نوپا و دانش‌بنیان واگذار می‌کند، مدل مالی واگذاری طرح و نحوه تسهیم ریسک بین شرکت ملی نفت ایران و مجری بسیار حائز اهمیت است. رژیم مالی طرح باید به‌گونه‌ای باشد که برای مجری متناسب با ریسک تحمل‌شده واجد جذابیت سرمایه‌گذاری خطرپذیر باشد. می‌توان واگذاری چاه‌های کم‌بازده (شانس موفقیت آنها ۳۰ تا ۴۰ درصد بیشتر است) در کنار چاه‌های غیرفعال (چاه‌های غیرفعال مستعد احیا) به‌صورت یک بسته مدنظر قرار داد.
ارزیابی و نظارت مجریان طرح: از مهم‌ترین فرآیندهای دخیل در طرح احیای چاه‌های غیرفعال، ارزیابی شرکت‌های مجری کاندیدا برای این طرح و انتخاب براساس شایستگی‌های موردنظر شرکت مالک چاه‌هاست. در ادامه کار و مرحله پیاده‌سازی طرح، نظارت بر فعالیت مجری به‌منظور بیشینه‌سازی بهره‌وری عملیات با کمترین هزینه سرمایه‌ای و در کوتاه‌ترین زمان ممکن بسیار حائز اهمیت است.
هدف‌گذاری واقع‌گرایانه: در سطح ملی و پورتفوی شرکت ملی نفت ایران، در هدف‌گذاری طرح احیای چاه‌های غیرفعال باید درصدی به‌عنوان حد استاندارد نسبت چاه‌های غیرفعال به مجموع چاه‌ها در نظر گرفته شود (در دنیا ۱۰ درصد به‌عنوان یک حد مناسب برای درصد چاه‌های غیرفعال پذیرفته شده است)، برای کاهش درصد چاه‌های غیرفعال تا رسیدن به حد استاندارد به‌صورت واقع‌گرایانه برنامه‌ریزی شود (افق زمانی سه تا پنج سال برای رسیدن به حد استاندارد معقول به نظر می‌رسد) و تهیه رویه‌های مدیریت پورتفو و دارایی (به‌خصوص چاه) در شرکت ملی نفت ایران به‌گونه‌ای باشد که با کاهش مقدار غیرفعال شدن چاه‌ها، علاوه بر کمک به کاهش درصد چاه‌های غیرفعال در سال‌های اولیه طرح، حد استاندارد با کمترین هزینه ممکن در بلندمدت حفظ شود.
در پایان باید توجه کرد حرکت به سمت کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و تلاش کشورها برای بالا بردن امنیت انرژی و نبود وابستگی، سبب شده است بیشینه‌سازی تولید از مخازن هیدروکربوری جهت تبدیل آن به سرمایه‌ای برای نسل‌های آینده در دستور کار شرکت‌های نفتی قرار گیرد. ایران درمجموع ذخایر نفت و گاز، در رتبه نخست دنیا قرار دارد و لازم است در این مسیر به نحو مؤثرتری عمل کند.
منبع: شانا
