نقش مثبت روسیه در GECF و اوپک‌پلاس زمینه همگرایی مسکو- تهران

نبض نفت-در شرایط امروز با توجه به نقش و جایگاه کشور روسیه به عنوان یکی از مهمترین عرضه‌کنندگان نفت و گاز در جهان، توسعه و تقویت همکاری‌های مشترک در حوزه انرژی بین ایران و روسیه، یک ضرورت است. انرژی به عنوان یک ابزار سیاسی می‌­تواند موجب توسعه اقتصادی و ارتقای منافع ملی شود به طوریکه از رهگذر دیپلماسی انرژی فعال و بین‌­المللی، می­‌توان به دستاوردهای ارزنده و قابل توجهی در ابعاد مختلف سیاسی و اقتصادی نائل آمده و موفقیت‌های قابل توجهی نیز به دست آورد.

در سال 2001 قرارداد همکاری میان دو کشور ایران و روسیه در مسکو امضا شد و تاکنون در چندین نوبت تمدید شده است. توافق مذکور به دلیل کلی بودن و همچنین عدم توسعه مناسب روابط میان دو کشور در سایر حوزه‌ها، نتوانست کارایی لازم را داشته باشد. با توجه به گذشت زمان و تغییر دولت‌ها و همچنین افزایش سطح روابط دو کشور، لازم است متن و شرایط این توافق‌نامه نیز تغییر کند، به همین منظور اکنون دو کشور عزم و اهتمام جدی برای انعقاد مجدد این قرارداد همکاری با شرایط جدید دارند.

هر چند تقویت مناسبات راهبردی با چین نیز در دستور کار است، ولی تقویت مناسبات بلندمدت با روسیه نیز می‌تواند برای ایران دارای مزیت‌های بالایی باشد. با توجه به اینکه در سال ۲۰۲۴ بیشتر اقتصاد جهان در منطقه شرق آسیا متمرکز خواهد شد، تقویت مناسبات با این دسته از کشورها برای منافع ملی کشورمان بسیار مفید خواهد بود که تقویت مناسبات با روسیه نیز می‌تواند در همین راستا مورد ارزیابی قرار گیرد. البته توسعه و تقویت مناسبات راهبردی با روسیه منوط به تقویت مناسبات در سایر حوزه‌ها از جمله حوزه‌های اقتصادی، علمی و انرژی است.

تقویت و توسعه مناسبات و همکاری‌های دوجانبه با روسیه ظرفیت قابل توجهی را برای کشور در راستای تأمین منافع ملی و همچنین کاستن از شدت تحریم‌ها و کارزار فشار حداکثری آمریکا فراهم می‌کند. ایران به ‌واسطه موقعیت ژئوپلیتیک و مقابله با یک‌جانبه‌گرایی ایالات متحده همواره در هندسه سیاست خارجی روسیه جایگاه ویژه‌ای دارد، به‌طوری‌که این موضوع، زمینه دیالوگ راهبردی میان دو کشور را فراهم آورده است.

در سال‌های اخیر، بروز تحولات در محیط بین‌الملل، نظیر بحران سوریه، اوکراین و تحریم ایران و روسیه، سطح همکاری‌های دو کشور را از دیالوگ راهبردی به مشارکت راهبردی ارتقا داده و سیاست‌گذاران در عرصه‌های کلان را ملزم به ترسیم نقشه راه به‌صورت جدی و عینی‌تر کرده است. نکته حائز اهمیت در سال‌های اخیر، در روابط کلان میان ایران و روسیه، موضوع عدم توازن همکاری در عرصه‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی است.

از منظر کارگزاران و کارشناسان، تعاملات دو کشور در حوزه‌های سیاسی، امنیتی و نظامی در سطحی رضایت‌بخش قرار دارد، درحالی‌که در حوزه تعاملات اقتصادی که به‌نوعی پشتوانه تعاملات سیاسی محسوب می‌شود، چندان موثر و رضایت‌بخش نبوده است. این موضوع نشان می‌دهد که در عصر درهم‌تنیدگی اقتصادی و سیاسی، ملاحظات را نمی‌توان از یکدیگر تفکیک کرد.

اقتصاد روسیه نه صنعت‌محور، بلکه انرژی‌محور است، بطوریکه کشورهای واردکننده انرژی از این کشور در فهرست بزرگ‌ترین شرکای تجاری روسیه (ترکیه و اروپا) قرار دارند؛ بنابراین چنین مدلی از اقتصاد، امکان تجارت گسترده با ایران را فراهم نمی‌سازد. اقتصاد ایران نیز به‌دلیل پیچیدگی‌های ساختاری مانع از ورود بخش خصوصی به‌صورت جدی می‌شود و اقدامات دولت‌ها نیز محدود به بیانیه و تعیین سطح همکاری‌های آتی به‌صورت دستورالعمل است که این موضوع، توجه به ایجاد زیرساخت‌ها و سایر تشکیلات لازم در مسیر افزایش و اعتلای سطح تجارت را سلب می‌کند.

به‌طور کلی باید گفت که مراودات اقتصادی گسترده می‌تواند سیاست‌های کلان ایران و روسیه در سطح منطقه و بین‌المللی تضمین کند. به‌نظر می‌رسد سیاست نگاه به شرق خصوصاً پس از بحران کریمه توانسته است جایگاه کشورهای شرق را در هندسه اقتصاد مسکو بهبود بخشد که این موضوع درخصوص هند براساس افزایش سطح تجارت تا سه برابر تا سال 2030 صورت گرفته است؛ بنابراین جمهوری اسلامی ایران با هدفمندی و اراده‌ای بالا باید درصدد باشد که جایگاه خود را به شیوه‌های مختلف در این مناسبات بهبود بخشد.

مسکو به طور دائم قصد خود را برای توسعه همکاری‌­های اقتصادی با تهران به رغم تحریم­‌های واشنگتن اعلام کرده است. با این حال در واقعیت گردش تجارت دوجانبه در سطح متوسط باقی مانده است. سهم ایران در تجارت خارجی روسیه در سال ۲۰۱۸ تنها دو درصد بوده و این موضوع باعث شده است که ایران در فهرست شرکای تجاری خارجی روسیه در رتبه ۵۰ قرار گیرد. این در حالی است که ایران در سال ۲۰۱۷، چهل و هشتمین شریک تجاری روسیه بوده است.

علیرغم افزایش همکاری‌های ایران و روسیه در اکثر زمینه‌­ها بعد از دوره فروپاشی شوروی، الگوی روابط این دو کشور در زمینه تامین انرژی جهانی متاثر از وضعیت طبیعی و استراتژیک در قالب رقابت توصیف می‌شود. علیرغم سیاست اوراسیاگرایی و حفظ استیلای سنتی روسیه در مناطق و مطرح بودن ایران به عنوان رقیب برای این کشور، امکان همکاری میان روسیه و ایران در حوزه‌های مختلف از جمله همکاری در رابطه با مسیرهای انتقال انرژی وجود دارد، سیاست روسیه در راستای دستیابی به بازارهای بیشتر در آسیا از قبیل هند و پاکستان و بهره‌وری از نزدیکی و مجاورت ایران با این کشورها، امکان این همکاری را میسر می‌کند. همچنین با توجه به نقش مهم و مثبت روسیه در GECF و  اوپک‌پلاس در شرایط کنونی، از جمله تحمیل تحریم‌های آمریکا بر ایران و روسیه، تقویت همگرایی و همکاری دوکشور بسیار مهم و تاثیرگذار است.

روسیه اقتصاد مبتنی بر نفت خود را در سال‌های اخیر به سمت توسعه گاز پیش برده و موفق به اتخاذ سیاست‌های راهبردی در این زمینه شده، به‌ صورتی که بخشی از تحریم‌ها را نادیده گرفته است. با توجه به دغدغه ایران و روسیه در حوزه تحریم و اقتصادِ نفت‌محورِ این دو کشور به ‌نظر می‌رسد در حوزه انرژی خصوصاً نفت باید به بررسی کارایی سیاست‌های راهبردی روسیه در این زمینه و بهره‌گیری از آن پرداخت.

اروپا سهم قابل توجهی از واردات گاز خود را به روسیه تخصیص داده است؛ اما با بروز بحران اوکراین، تنوع‌بخشی صادرکنندگان گاز را نیز در دستور کاریی خود قرار داد. باوجوداین، وابستگی زیاد اروپا به روسیه در این زمینه سبب شده است که نگاه همکاری حداقلی در میان آنها وجود داشته باشد و این مهم می‌تواند زمینه بهره‌مندی ایران را فراهم آورد. درواقع، تهران می‌تواند از سیاست تنوع‌بخشی اروپا ازیک‌سو و فناوری و دانش روسیه ازسوی دیگر بهره لازم را ببرد.

  محورهای همکاری‌های ایران و روسیه در حوزه انرژی

زمینه­‌های همکاری ایران و روسیه در حوزه انرژی شامل محورهای مختلفی است که می‌توان آنها را در پنج محور اصلی تقسیم‌بندی کرد:

تبادل کالاها و خدمات انرژی

با توجه به تجارب بالای هر دو کشور درحوزه انرژی و جود منابع سرشار انرژی در هر دو کشور، استفاده از وسایل و کالاهای انرژی و خدمات مرتبط با آنها دارای مزیت نسبی بالائی است و زمینه و شرایط مناسبی را برای همکاری ایجاد می‌کند.

کالاهای انرژی شامل انواع وسایل گرمایشی و برودتی، انواع توربین‌ها، انواع فرآورده‌­های پالایشی و پتروشیمیایی (متناسب با مزیتی که هریک از این کشورها در تولید این محصولات دارند) و توسعه مبادلات سوآپی در زمینه‌های مذکور است.

در حوزه خدمات انرژی نیز محدوده متنوعی از زمینه‌های همکاری وجود دارد که می­‌تواند شامل ممیزی انرژی، طراحی سیستم‌های انرژی، مدیریت مالی و سرمایه‌گذاری، اجرا و راه‌اندازی، راهبری و نگهداری، آموزش و پایش و صحه‌گذاری باشد. شرکت‌های اسکو علاوه بر اینکه میزان صرفه‌جویی انرژی را تضمین می‌کنند و پاداش آنها مرتبط و متناسب با کارآیی انرژی پروژه است.

تبادل مواد، منابع اولیه و ثانویه انرژی

استفاده از پتانسیل‌های موجود در دو کشور هم از حیث مواد و منابع و هم به جهت برخورداری از موقعیت جغرافیایی و سیاسی دو طرف در صادرات یا تولید کالاها و سرمایه­‌گذاری­‌های مشترک در داخل دو کشور و یا در کشور ثالت با برخورداری از مزیت­‌های طرفین با تأسیس شرکت‌های مشترک پیمانکاری برای ساماندهی به تولید و تجارت دو طرف، بسیار مؤثر است.

تبادل مواد و منابع اولیه انرژی می‌­تواند شامل تبادل یا فراهم آوردن زمینه‌­های تبادل انواع مواد و منابع اولیه انرژی دو طرف شامل نفت، گاز، زغال و همچنین منابع اولیه تجدیدپذیر انرژی شامل انرژی‌­های بادی، آبی، خورشیدی ژئوترمال و غیره باشد. همچنین سوخت‌های ثانویه می­‌تواند شامل تبادل برق مازاد بر نیاز بخصوص در شهرهای همجوار و تسهیل برای صادرات برق و ایجاد امکانات و زمینه‌­های لازم برای صدور به کشور ثالث باشد.

تبادل دانش و فناوری انرژی

یکی از محورهای اساسی و در عین حال یکی ازساده­‌ترین روش‌ها برای توسعه تبادلات استفاده از ظرفیت‌­های دانشی، پژوهشی و فناورانه دو طرف است، که متأسفانه تاکنون چندان به آن توجهی نشده است. در حالیکه این ویژگی می­‌تواند علاوه بر دستاوردهای مستقیم حاصل از مطالعات به شناخت و تسهیل تبادلات تجاری و عادی‌سازی بهتر آنها نیز کمک کند.

ظرفیت‌های پژوهشی و مطالعاتی بسیار وسیع است و می‌­تواند در طیف گسترده‌ای شامل مطالعات بازار، مدل‌سازی و ارائه چشم‌اندازهای مشترک برای انرژی جهان و توسعه مطالعات فنی و مهندسی در حوزه­‌های مختلف مورد درخواست طرفین باشد. در همین راستا توسعه همکاری‌­های علمی و فناورانه با شرکت‌های معتبر روسی می‌­تواند زمینه‌ساز تبادلات فناورانه و انتقال و توسعه فناوری‌های مرتبط با حوزه انرژی در کشور شود.

فناوری­‌های روسیه در حوزه بخش نفت و گاز که می‌تواند زمینه‌ساز همکاری‌­های مشترک شود عبارتند از:

بسیاری از میدان‌های نفتی روسیه در منطقه سیبری غربی نیمه اول عمر خود را سپری کرده‌­اند این کشور برای حفظ سطح تولید از روشه‌ا و تکنکیهای مختلفی استفاده می‌­کند، در مقابل بسیاری از مخازن ایران نیز چنین وضعیتی دارند و استفاده از تجارب روس‌ها در استفاده از روش‌های جلوگیری از کاهش افت تولید مخازن قدیمی و افزایش نرخ برداشت امکانپذیر است.

با توجه به برخورداری ایران از ظرفیت‌های فوق­العاده برای تولید و بکارگیری انرژی تجدید­پذیر و توانمندی‌های فناورانه روسیه در این حوزه، زمینه همکاری مناسبی در خصوص بهره‌­برداری و صادرات انرژی‌­های تجدیدپذیر فراهم است.

روسیه در سال‌های اخیر پیشرفت چشمگیری در جمع آوری گازهای فلر و گازهای همراه نفت از میادین مختلف داشته است. این کشور بعد از ایالات متحده و ونزوئلا سومین کشور تولیدکننده مقادیر عظیم گازهای همراه نفت در جهان است. اخیراً، دولت روسیه قوانین متعددی را تصویب کرده است که به موجب آن همه شرکت‌های نفتی باید از هدر دادن منابع خودداری کنند و از حداقل 95 درصد گاز نفتی مرتبط استفاده کنند. در دوره اول پروتکل کیوتو 2012-2008 روسیه پروژه‌های متعددی را در زمینه کاهش سوزاندن گازهای همراه در قالب پروژه‌های JI  تصویب کرده و انجام داده است. با همکاری دولت KMAO، شرکت پروژه خط آبیthe Blue Line Project Company) (همه شرکای مربوطه را از طریق ایجاد یک مشارکت عمومی و خصوصی (PPP) گرد هم آورد. این اتحاد چندین پروژه کاهش مشعل گاز را اجرا کرده است. این شرکت در حال برنامه‌ریزی برای گسترش این تجربه به مناطق دیگر است.

در همین زمینه نکته قابل توجه آن است که روسیه دارای فناوری ساخت انواع تجهیزات دوار اعم از توربوپمپ، توربوکمپرسور، توربوژنراتور و … است و می‌توان از این تجهیزات و توانمندی، جهت استفاده در خصوص جمع‌آوری گازهای همراه نفت کشور استفاده کرد. بدین‌صورت که در کنار هر واحد بهره‌­برداری نفت، یک نیروگاه کوچک با یک یا چند ردیف توربوژنراتور احداث کرد تا گازی که هم اکنون در مشعل سوزانده می‌شود، جمع‌آوری شده و در همان محل تبدیل به برق شود. با توجه به شبکه گسترده برق کشور و کمبودی که در توزیع برق کشور وجود دارد، وزارت نیرو به شدت تمایل به خرید برق تولیدی دارد. بنابراین با توجه بهHigh Tech بودن این تجهیزات و از طرف دیگر تحریم‌های موجود، دیگر کشورها این تجهیزات را به ایران نمی‌فروشند، که  روسیه می‌تواند گزینه مناسبی در این حوزه باشد.

از این فناوری علاوه بر کاهش میزان انتشار گاز دی‌اکسیدکربن و کمک به مقابله با گرمایش جهانی، می‌­توان برای افزایش برداشت نفت استفاده کرد.

سایر همکاری‌های فناورانه در حوزه انرژی که پتانسیل مناسبی برای تقویت و توسعه همکاری‌های مشترک دارند عبارتند از:  

-همکاری‌های فناورانه در حوزه تولید، تزریق، انتقال، توزیع و تبدیل گاز طبیعی (LNG)

-همکاری­‌های فناورانه در حوزه دیجیتالیزاسیون و هوشمندسازی میادین، تاسیسات، عملیات و فرایندها

-همکاری­‌های فناورانه در حوزه حفاری دریایی، حفاری افقی، احداث چاه‌های با قطر کم و چاه‌­های سه رشته­‌ای

-همکاری‌­های فناورانه در حوزه ذخیره‌سازی نفت سنگین

-همکاری‌های فناورانه در حوزه استخراج نفت و گاز شیل

-همکاری­‌های فناورانه در حوزه ساخت واحدهای مینی ال‌ان‌جی

-همکاری‌های فناورانه در حوزه برداشت از منابع غیرمتعارف

-همکاری‌های فناورانه در حوزه احداث و بهره‌برداری چاه­‌های با قطر کم و چاه‌­های سه­‌رشته­‌ای

-همکاری‌­های فناورانه در حوزه ایمنی صنعتی

-همکاری­‌های فناورانه در حوزه عملیاتی

همکاری‌های استراتژیک در حوزه انرژی

اهم زمینه­‌های همکاری ایران و روسیه در بخش انرژی از حوزه استراتژیک، شامل موارد زیر می‌شود:

-مشارکت دو کشور در اجرای طرح‌های پتروشیمی و بهره‌گیری از تجارب فنی موجود در زمینه مدل­‌های کسب و کار حوزه پتروشیمی

-همکاری در تاسیس شرکت‌­های مشترک برای فعالیت‌های مشترک

-همکاری در مجامع انرژی منطقه‌­ای و بین‌­المللی

-بررسی فروش نفت خام دو کشور در بورس‌های طرف مقابل

-بررسی تاسیس بانک مشترک انرژی و صندوق مشترک انرژی

-توسعه همکاری در رابطه با مسیرهای انتقال انرژی

-مشارکت در طرح‌های توسعه میدان‌های گازی پارس جنوبی و شمالی میدان گازی کیش و همکاری برای اجرای طرح‌های ذخیره‌سازی گاز در ایران

-همکاری دو کشور برای احداث خطوط لوله انتقال نفت و گاز و همکاری‌های مشترک نفت و گاز دو کشور در دریای خزر

-همکاری در زمینه ساخت پالایشگاه نفتی در حوزه CIS

-تقویت همکاری‌ها در مجمع کشورهای صادر کننده گاز (GECF)

-تقویت همکاری در بخش انرژی در چارچوب سازمان شانگهای

-همکاری در توسعه‌ میادین گازی ایران

-رفع نیازهای تکنولوژیک ایران برای توسعه میادین و ایجاد واحدهای مایع‌سازی گاز طبیعی

-توسعه‌ زیرساخت‌های صادراتی ایران

-رایزنی جهت عقد قراردادهای صادرات/ واردات و ترانزیت در راستای بهبود تراز گازی کشور و افزایش منافع و امنیت ملی

-تقویت همکاری در راستای دستیابی به بازار­های بیشتر در آسیا از قبیل هند و پاکستان

-جلب مشارکت روسیه برای توسعه میادین گازی خلیج فارس و انتقال گاز از طریق خط لوله پیشنهادی چابهار به هند

مشارکت در تولید تجهیزات راهبردی (مخصوصاً بالادستی)

موارد متعددی از زمینه­‌های جدی برای همکاری ایران و روسیه در تولید مشارکتی تجهیزات راهبردی وجود دارد که اهم آنها عبارتند از:

-مشارکت در تولید تجهیزات راهبردی درون‌چاهی نظیر پمپ‌های ESS و ESP

-مشارکت در تولید تجهیزات کنترلی نفت و گاز

-مشارکت در تولید تجهیزات لوله‌ها

-مشارکت در تولید انواع لوله‌های جداری آلیاژی

-مشارکت در ساخت تاسیسات انرژی هیدرولیک، عرضه نفت و محصولات نفتی، اکتشاف و تولید نفت

-مشارکت در ساخت نیروگاه‌های زغال­سنگی

-مشارکت در ساخت تاسیسات انرژی‌های پراکنده

-مشارکت در ساخت تجهیزات نیروگاه­‌های برق هیدرولیک و حرارتی

منبع:ایلنا