نقش اقدام‌های وزارت نفت در جلوگیری از خسارت‌های سیل در مناطق کم‌برخوردار
در جریان سیل مردادماه امسال، سیلاب‌های ویرانگر ناشی از خشکسالی و بروز باران‌های موسمی موسوم به مونسون، متأسفانه خسارت‌های سنگینی به مردم در مناطق مختلف کشور وارد کرد.
به عقیده کارشناسان، تغییرات اقلیمی یکی از عوامل طبیعی بود که خسارت‌های سیل‌های اخیر را دوچندان کرده است. یکی از اقدام‌های حیاتی و ضروری برای جلوگیری از چنین حوادثی که علاوه بر خسارت‌های ویرانگر می‌تواند عوارض جانبی متعددی از جمله فرسایش خاک داشته باشد که خود عامل تغییرات بیشتر اقلیمی و تشدید خسارت‌ها در آینده و سیل‌های احتمالی بعدی است، کنترل روان‌آب از طریق ایجاد سیل‌بند، آبگیر یا به اصطلاح هلالی‌آبگیر است؛ سازه‌ای که می‌تواند ضمن جلوگیری از تشکیل سیلاب، از خسارت‌های ناشی از سیل جلوگیری کند و با نفوذ روان‌آب‌ها به زمین، بستر حاصلخیزی این مناطق خشک را فراهم آورد.
در سال‌های اخیر مدیریت نظارت بر طرح‌های عمرانی مناطق نفت‌خیز شرکت ملی نفت ایران، با توجه به این مهم که از سوی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری تبیین شده بود، در مناطق کم‌برخوردار جامعه هدف وزارت نفت، نسبت به ایفای نقش مسئولیت اجتماعی وزارت نفت گام برداشت و با سرمایه‌گذاری در حوزه منابع طبیعی و آبخیزداری استان‌های همجوار تأسیسات این وزارتخانه برای مقابله با بیابان‌زایی گام برداشت.
یکی از این جوامع استان سیستان و بلوچستان بود که از سال ۱۳۹۴ تفاهم‌نامه تأمین اعتبار برای انجام عملیات مقابله با بیابان‌زایی در مناطق حساس و بحرانی فرسایش بادی آن با مبلغ ۶۰ میلیارد ریال از سوی مدیریت نظارت بر طرح‌های عمرانی مناطق نفت‌خیز امضا شد.
به گفته مسعود ریگی، معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان، با توجه به نوع ریزش‌های جوی منطقه که بیشتر از نوع رگباری است و در بیشتر مناطق استان در فرصت کوتاهی روان‌آب‌های ناشی از آن از دسترس خارج می‌شود، احداث هلالی آبگیر هم‌زمان با بذرکاری در کنار نهال‌کاری متناسب با استعداد و ظرفیت‌های شهرستان‌های استان تعریف شد، بر این اساس ۱۶ هزار هکتار برای احداث هلالی آبگیر و بذرکاری انتخاب شد که مساحت ۳۰ هزار و ۹۰۰ هکتار را متأثر می‌کند.
وی در این باره گفت: شهرستان‌های زاهدان، میرجاوه، دلگان، خاش، فنوج و سیب و سوران در این طرح بودند که اشتغال موقت ۵۶ هزار نفرروز را به‌دنبال داشت. از سوی دیگر ذخیره نزولات و نهال‌کاری ۳۰۰ هکتار در شهرستان ایرانشهر با میزان اشتغال موقت ۹ هزار نفرروز در این طرح قرار گرفت.
معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان گفت: شهرستان‌های کنارک، چابهار و نیکشهر برای احداث پشته خاکی به حجم ۴۳ هزار و ۱۰۰ مترمکعب و با اشتغال‌زایی ۲ هزار و ۲۰۰ نفرروز به‌منظور احیا و توسعه پوشش گیاهی، جلوگیری از بیابان‌زایی منطقه و کاهش آثار ناشی از پدیده‌های خشکسالی در محدوده کانون‌های بحرانی و مناطق تحت تأثیر ناشی از آن انتخاب شدند.
تحقق اشتغال‌زایی، بیابان‌زدایی، آبخیزداری و مهار سیل
بر اساس گزارش‌ها، بخش بزرگی از این پروژه از سوی نیروی کارگری بومی منطقه اجرا شده است که پس از گذشت چهار سال از زمان اجرا، بیش از ۶۷ هزار و ۲۰۰ نفرروز اشتغال موقت را محقق کرده است که می‌توان آن را از مهم‌ترین نتایج کار پیش از تحقق اهداف فنی برشمرد.
با اجرای هلالی‌های آبگیر، نهال‌کاری و بند خاکی بیابان‌زدایی در منطقه محقق شد. این منطقه که عرصه وسیعی از استان را شامل می‌شود، از کمبود رطوبت و کوتاهی مدت مرطوب بودن متأثر است که با اجرای پروژه، این معضل رفع شده است. به گفته ریگی، در هر بارندگی ۶۰ متر مکعب آب در هر هکتار و در مجموع در مساحت ۳۱ هزار هکتاری، بیش از ۹۶۰ هزار مترمکعب به تناسب سطح مفید پروژه استحصال صورت می‌گیرد که این آب به‌تدریج به زمین تزریق می‌شود و فرصت استقرار گیاه و ایجاد پوشش گیاهی و تغییر میکروکلیمای منطقه فراهم می‌شود که این روند هر ساله ادامه دارد.
وی در این رابطه افزود: بر اساس برآوردها به‌طور متوسط دو مرتبه در سال آبگیری صورت می‌گیرد که در مجموع هر سال حدود یک میلیون و ۹۲۰ هزار مترمکعب آبگیری انجام می‌شود و در بارندگی اخیر به‌تنهایی سه نوبت آبگیری در ۹ هزار هکتار از هلالی‌های مزبور رخ داد که در واقع ۴۰۵ هزار مترمکعب استحصال ناشی از بارندگی اخیر صورت گرفت.
همچنین بر اساس اعلام کارشناسان، این طرح با تأثیر بر سه فاکتور از فاکتورهای مؤثر در فرسایش خاک در الگوی PSIAC (از الگوهای ارزیابی فرسایش خاک) سبب کاهش فرسایش خاک و جابه‌جایی آن شده است، به‌نحوی که بر اساس مشاهده‌های میدانی، جابه‌جایی خاک در محدوده هلالی‌ها صفر یا نزدیک به صفر بوده است.
در کنار این موضوع با نهال‌کاری‌ها در سطح ۳۰۰ هکتاری منطقه بیابانی شمال بمپور، تثبیت مناطق برداشت و افزایش ضریب زبری خاک با بالابردن آستانه فرسایش و کاهش سرعت باد در برخورد با عرصه و به تبع آن کنترل رسوبات بادی محقق شد.
به گفته معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان، در جریان ایجاد بندهای خاکی در سطح شهرستان‌های کنارک، چابهار و نیکشهر اهداف مد نظر محقق شد، با توجه به بیابانی بودن منطقه و داشتن شیب کمتر از ۴ درصد با خاک ریز دانه فاقد ساختمان و حساس به فرسایش که در مسیر روان‌آب‌های فصلی قرار دارد فرسایش به‌صورت آبی و بادی انجام می‌شد که با اجرای طرح توقف در حرکت روان‌آب‌ها و جلوگیری از تبدیل به سیلاب، مرطوب‌سازی در سطح وسیع در محدوده مخزن و عرصه پخش و تداوم رطوبت در خاک سراب و پایاب بند و جبران بیلان منفی تبخیر نسبت به بارندگی تحقق یافت.
آن‌طور که ریگی گفته است، با اجرای این سازه‌ها یک میلیون متر مکعب سیل در هر بارندگی ذخیره و با توجه به تکرار ۱۵ مورد بارندگی از زمان اجرای آن، در مجموع ۱۵ میلیون متر مکعب سیلاب استحصال و به زمین تزریق شده است.
این موضوع منجر به آن شده که در سطح ۵ هکتاری اجرای پروژه شاهد احیای استقرار گونه‌های جنگلی باشیم. در جریان سیلاب‌های مردادماه که خرابی‌هایی را در کشور به‌دنبال داشت، ضمن جلوگیری از تخریب‌ها، در مجموع دو نوبت آبگیری ۲ میلیون مترمکعب آب نیز استحصال شد.
بوشهر مصون از سیلاب با اجرای طرح‌های مسئولیت اجتماعی وزارت نفت
استان بوشهر نیز یکی دیگر از جوامع هدف مدیریت نظارت بر طرح‌های عمرانی مناطق نفت‌خیز شرکت ملی نفت ایران برای طرح‌های منابع طبیعی و آبخیزداری بود، سیدرضا حسینی، معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان بوشهر، در این باره توضیح داد که طی سال‌های ۹۴ تا ۹۹ در حوزه آبریز جم و شهرستان جم و حوزه‌های آبریز چاهگاه و کردلان شهرستان دشتی، ۱۹۸ مورد سازه سنگی ملاتی و دایک خاکی با ارتفاع ۳ تا ۵ متر اجرا شد.
در جریان چهار مرحله آبگیری در هر سال حدود ۶ میلیون و ۸۰۰ هزار مترمکعب آب استحصال و کنترل می‌شود.
بر اساس داده‌هایی که از اجرای این طرح به‌دست آمده است، این پروژه‌ها توانسته نقش اساسی و تأثیرگذار در کنترل سیلاب‌های مخرب سالانه و کاهش خسارت‌های ناشی از آن، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، کنترل فرسایش خاک و حمل رسوبات ناشی از آن و احیا و توسعه پوشش گیاهی در منطقه ایفا کند.
به گفته حسینی، در جریان بارش‌های پنجم تا نهم مردادماه امسال در استان بوشهر با وجود آنکه میزان بارندگی‌های شهرستان جم چندان سیل‌آسا نبود، اما همین میزان بارندگی‌ها پشت‌بندهای احداث‌شده مهار شد که تغذیه سفره‌ها را محقق کرد.
