پاسخ به ۷ پرسش مطرح درباره سد چمشیر

نبض نفت -  از جمله انتقاداتی که این روزها به صورت پیوسته در فضای مجازی و برخی رسانه‌ها در مورد سد چمشیر به عنوان بزرگترین سد RCC خاورمیانه منتشر می‌شود، نگرانی درباره کاهش کیفیت آب رودخانه زهره در استان کهگیلویه و بویراحمد پس از آبگیری سد و ادعای تکرار ماجرای سد گتوند در این منطقه از کشورمان است.
منتقدان برای اثبات ادعا و نگرانی خود به تشابه سد چمشیر و سد گتوند در قرارگیری بر روی سازند گچساران استناد کرده و کیفیت کنونی آب این رودخانه را از جمله نشانه‌های آشکار برای تأیید ادعای خود عنوان می‌کنند.
همچنین برخی منتقدان از سازمان محیط زیست خواسته‌اند که ضمن درخواست توقف آبگیری سد، پرونده آن را برای بررسی و برخورد قانونی به دادستانی به عنوان مدعی‌العموم ارجاع دهند.
این انتقادات و مطالب در حالی مطرح و بیان می‌شود که از آن سو کارشناسان وزارت نیرو و مدیران اجرایی پروژه سد چمشیر تأکید دارند از سال ۱۳۷۳ و در چندین نوبت مطالعات اولیه و بازنگری پیرامون مکان یابی پروژه و نیز ملاحظات زیست محیطی آن به‌ویژه در حوزه منبع شوری آب توسط شرکت‌ها و مراجع علمی مهم داخلی و بین‌المللی انجام شده و به تأیید رسیده است.

تأیید بدنه و ساختگاه سد توسط شرکت‌های صاحبنظر بین‌المللی
توضیح بیشتر در این باره اینکه مشاور تخصصی محیط زیست از سال ۱۳۸۳ به مطالعه این سایت پرداخته و سازمان محیط زیست در تاریخ ۵ خرداد ۱۳۸۸ به استناد گزارشات مطالعات زیست محیطی، مجوز اجرای این سد را صادر کرد و جدا از بخش علوم زمین شناسی دانشگاه شیراز و موسسه تحقیقات آب دانشگاه تهران که در حوزه مطالعاتی و کیفیت آب این سد همکاری داشته‌اند، شرکت‌های متخصص و صاحبنظری از کشورهای انگلیس، آمریکا و سوئیس نیز پس از مطالعات گسترده در مورد بدنه و ساختگاه این سد، تأییدیه صادر کرده‌اند.
همانطور که اشاره شد یکی از مهم‌ترین ابهامات زیست محیطی مطرح شده، مسئله احتمال کاهش شدید کیفیت آب و شورتر شدن آن پس از آبگیری سد است.
در این باره حسن بهبودی یکی از مهندسان اجرایی پروژه گفت: از جمله انتقاداتی که به سد چمشیر وارد می‌شود، این است که در حال حاضر نیز آب این رودخانه در فصول خشک سال، از کیفیت مناسب برخوردار نبوده و شور است. به واسطه همین موضوع عملاً با جمع آوری این آب نمی‌توان از آن استفاده بهینه‌ای انجام داد. در حالی که بحث چشمه‌های شور زهره و بهبود کیفیت آن موضوع جدیدی نیست و از ابتدای پیدایش طرح مدنظر متولیان طرح بوده است.
وی در ادامه گفت: برای اینکه بتوانیم پاسخ صحیحی برای این ابهام ارائه کنیم، باید ابتدا به چند سئوال مانند اینکه منشأ شوری آب در حال حاضر کجاست؟ عامل این شوری چیست؟ اصلاً این منابع شور کننده چقدر قدرت اثرگذاری دارند و... پاسخ دهیم.
وی در پاسخ به همین سئوالات افزود: اولین چیزی که در پاسخ به چنین سئوالاتی به ذهن خطور می‌کند این است که در بالادست و یا اطراف سد چمشیر نمک وجود دارد و در اثر انحلال این نمک‌ها در آب شاهد شور شدن آب رودخانه هستیم. ولی واقعیت این نیست و ما برای اینکه به پاسخ درست این سئوال دست پیدا کنیم سال‌ها در این منطقه مطالعه انجام داده‌ایم.

آزمایش‌ها نشان داد این آب‌های شورآبه‌های جوی نیستند
بهبودی در توضیح بیشتر این مسئله گفت: اولین آزمایش و مطالعه‌ای که در این باره انجام شد و البته کار چندان دشواری هم نبود، ولی در نتیجه‌گیری بسیار مهم است، این بود که ببینیم این آبهای شور، آب‌های جوی (Fresh water) هستند یا خیر؟ در واقع فرض اول این بوده است که لایه‌های نمکی در بالادست قرار داشته که با آب‌های شیرین (آب باران و رودخانه) مخلوط شده و در نتیجه آب شور شده است، لیکن آزمایشهای انجام شده نشان داد این آبهای شور که وارد رودخانه زهره می‌شوند، آبهای جوی (Fresh water) نیستند.
وی در ادامه تصریح کرد: مطالعات به ما نشان داد منشأ شوری آب رودخانه زهره پدیده‌ای در سازند گچساران به اسم آب سازندی پرفشار است که اصطلاحاً به آن آب abnormal یا غیرهنجار می‌گویند و آب ‌هایی هستند که صدها متر زیر زمین در زیر فشار سنگ‌ها محبوس شده‌اند؛ آب‌های شور و اشباعی که چون بین لایه‌ها محبوس شده‌اند، نمی‌توانند بالا بیایند و نشت جزیی و موضعی این آب‌ها در بستر، منشا شوری رودخانه است.
بهبودی با اشاره به اینکه برخی کارشناسان منشأ این شوری آب را شورابه‌های نفتی اعلام کرده‌اند، اضافه کرد: مطالعات تخصصی نشان داده که منشا اصلی همان آب سازندی پرفشار است. این آب abnormal در اعماق زیاد زیر زمین قرار دارد و از دو منطقه یکی بالادست سد و یکی پایین دست آن به صورت زه آب‌هایی از زمین خارج می‌شود.
وی در ادامه گفت: برخی با اشاره به اینکه ۷۰ درصد مخزن سد چم‌شیر بر روی سازند گچساران قرار دارد، اینگونه نتیجه‌گیری می‌کنند که آب شور خواهد شد و این در حالی است که اولاً فقط ۳۶ درصد مخزن سد چم‌شیر در تماس مستقیم با سازند گچساران است، ثانیاً در صورتی که در محدوده مخزن سد، برونزد لایه و یا گنبد نمکی وجود نداشته باشد، سازند گچساران تهدیدی برای مخزن سد نخواهد بود، برای نمونه، سد کوثر با اهداف شرب و کشاورزی در نزدیکی سد چمشیراحداث شده و نزدیک به ۲۰ سال است که در دست بهره‌برداری است. با اینکه بیش از ۸۰ درصد از سطح تماس مخزن سد کوثر بر روی سازند گچساران قرار دارد، مطلقاً مسئله‌ کیفیت آب ندارد.

لایه نمکی اطراف سد چمشیر وجود ندارد
وی ضمن رد وجود هرگونه لایه نمکی در بستر و اطراف سد چمشیر که باعث شوری آب این رودخانه شود، تأکید کرد: هیچ‌گونه گنبد نمکی یا به عبارت درست‌تر لایه نمکی مثل آنچه که در بالا دست سد گتوند وجود داشت، در بستر مخزن سد چمشیر و پیرامون آن وجود ندارد.

ضخامت سازند میشان در زیر بدنه سد چمشیر بیش از ۵۰۰ متر است
این کارشناس در پاسخ به پیشنهاد حفر گمانه‌های شناسایی بسیار عمیق در چمشیر، با اشاره به اینکه در دانش مهندسی سد، عموماً بررسی پی سد به عمقی معادل با ارتفاع سازه محدود می‌شود، گفت: وقتی سدی با ارتفاع ۱۵۰متر می‌سازید، نهایتاً تا عمق ۱۵۰ متری عمق بستر سد اگر ایمن باشد، ایمنی سد قابل دستیابی است این در حالی است که ضخامت سازند میشان در زیر بدنه سد چمشیر بیش از ۵۰۰ متر بوده و بارگذاری بر روی سازند گچساران انجام نمی‌شود. در مورد ارتباط هیدرولیکی آب مخزن با لایه‌های زیرین نیز جنس سازندها و میزان آبگذری آن‌ها تعیین کننده است، مطالعات نشان می‌دهد منشأ آب‌های شوری که وارد رودخانه زهره می‌شوند، در عمق بوده و بیش از ۳۰۰ متر با سطح زمین فاصله دارند و این در حالی است که ارتفاع آب مخزن در این محدوده‌ها کمتر از ۱۰۰ متر است.

ساز و کار مطالعاتی برای کشف منشأ شوری آب
وی در بخش دیگری از سخنان خود و در پاسخ به این سئوال که ساز و کار مطالعاتی شما برای کشف منشأ شوری آب چه بود، بیان کرد: در مناطقی از مخزن که ابهامی در مورد آن مطرح بوده، گمانه‌های اکتشافی با اعماق بیش از ۱۰۰ متری (تا ۳۰۰ متر) اجرا و از اعماق زمین نمونه گیری کردیم. سنگ‌های استخراج شده را به روش ایکس آردی (XRD) و به کمک اشعه ایکس بررسی کرده‌ایم تا ترکیب کانی و قدرت اثرگذاری آن‌ها بر روی شوری آب را مشخص کنیم.

نقش سد چمشیر در افزایش کیفیت آب رودخانه زهره
وی همچنین در توضیح نقش سد چمشیر برای بهبود کیفیت آب رودخانه زهره گفت: متوسط بارش در حوضه زهره ۸۰۰ میلیمتر است که متوسط بالایی نسبت به میانگین کشوری است، ولی به واسطه اینکه حدود ۷۰ درصد این بارش‌ها در فصول سیلابی و به صورت رگبارهای بسیار شدید و کوتاه مدت است و در فصل نامطلوب (از نظر مصرف کشاورزی) می‌بارد، عملاً قابلیت استفاده به ویژه در بخش کشاورزی را ندارد و از دسترس خارج و راهی خلیج فارس می‌شود. این یکی از دلایلی است که باعث می‌شود در اطراف سد برخلاف میانگین بارش‌ها، شاهد یک منطقه کم آب باشیم.
وی در همین باره اضافه کرد: آب‌دهی این رود در تابستان‌ها تا ۲ مترمکعب بر ثانیه نیز کاهش پیدا می‌کند، ولی در فصل زمستان و همزمان با وقوع بارش‌های سیل آسا، تا بیش از ۳۰۰۰ مترمکعب برثانیه نیز افزایش می‌یابد که مهار این سیلاب‌ها و ذخیره سازی این آب‌های شیرین می‌تواند در تعدیل و بهبود کیفیت آب شور رود زهره و بهبود آب تنظیم شده نسبت به رژیم طبیعی رودخانه به ما کمک کند و امکان مصرف در بخش‌های مختلف به ویژه کشاورزی را داشته باشد. این در حالی است که بدون وجود سد و مهار آب‌های سیلابی، هدایت الکتریکی آب رودخانه زهره به ویژه در فصل تابستان تا ۹ هزار میکروزیمنس هم می‌رسد که آب عملاً شور و غیرقابل استفاده است.

منبع :ایرنا