نبض نفت- آذرماه سال ۹۸، وزارت خارجه آمریکا در بیانیه‌ای اعلام کرد فروش و انتقال کک نفتی و الکترود گرافیتی به ایران مشمول تحریم‌های واشنگتن شده است. پس از اقدام آمریکا و تحریم الکترود گرافیتی با هدف زمین زدن صنعت فولاد در دی‌ماه ۹۸، بلافاصله در کشور سازوکاری برای خودکفایی در زمینه مواد اولیه صنایع فولاد ایجاد و شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی و ایمیدرو در نشستی که برگزار شد، برنامه نهایی خود را برای تولید کک سوزنی و اسفنجی اعلام کردند. اما کک سوزنی چیست و کاربردهای آن چیست؟
کک سوزنی و اهمیت آن
کک سوزنی شکلی خاص از کک نفتی است که با فناوری پیچیده‌ای تولید می‌شود؛ بخش اعظم کک تأخیری تولیدی به‌صورت قطعات سخت، متخلخل و با شکل‌های نامنظم است که به‌دلیل شباهت به اسفنج سیاه به کک اسفنجی شهرت دارد.
گرافیت از ماده اولیه‌ای به نام کک سوزنی تولید می‌شود. کک سوزنی نیز از ماده‌ای به نام کک نفتی یا قطران (با ریشه زغال‌سنگ) به‌دست می‌آید که تولید آن با استفاده از فناوری‌های بسیار پیچیده و فوق‌پیشرفته امکان‌پذیر است. کک سوزنی و الکترود گرافیتی دو ماده اصلی صنایع فولاد است که در صورت نبود این دو ماده، فعالیت کوره‌های قوس الکتریکی متوقف می‌شود.
خوراک اصلی واحد ککر، GSO تولیدی واحد RFCC پالایشگاه است که برای تأمین بخش اعظم این خوراک، ابتدا VB تولیدی واحد تقطیر در واحد SDA به دو محصول میانی DAO و PITCH تبدیل و PITCH تولیدی به واحد قیرسازی فرستاده می‌شود. dao تولیدی نیز ابتدا برای تصفیه به واحد RCD ارسال می‌شود و از آنجا خوراک واحد RFCC شده و ته‌مانده برج MAIN COLUMN آن (CSO تولیدی) طی فرآیندهای پیش‌تصفیه و حذف ذرات جامد و جداسازی برش‌های سبک و سنگین محصول CSO به روش تقطیر، سولفورزدایی برش‌های سبک در یک فرآیند تصفیه هیدروژنی یا اکسیژنی (HDS OR ODS)، اختلاط مجدد دو برش و ارسال آن به واحد کک‌سازی تأخیری و تبدیل به کک سوزنی خام (Green Needle Coke) و محصولات سبک و میان تقطیر و ارسال کک سوزنی خام برای نهایی‌سازی مشخصات به واحد کلسیناسیون به کک سوزنی تبدیل می‌شود.
از شکل‌گیری تفاهم‌نامه تا رونمایی از اسناد زنجیره ارزش
تفاهم‌نامه تولید کک اسفنجی و سوزنی در پالایشگاههای بندرعباس و امام خمینی (ره) شازند بهمن‌ماه ۹۸ با حضور وزیر نفت و صنعت، معدن و تجارت (صمت) وقت بین شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران و سازمـان توسعـه و نوسـازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) امضا شد. با امضای این تفاهم‌نامه مقرر شد برای نخستین بار با همکاری پژوهشگاه صنعت نفت و ایمیدرو، واحد صنعتی تولید کک در دو پالایشگاه بندرعباس و شازند ساخته شده و کک سوزنی و اسفنجی موردنیاز صنایع فولادسازی در کشور از نفت کوره کم‌گوگرد تولیدی در این دو پالایشگاه تولید شود.
پایلوت این واحد در پژوهشگاه صنعت نفت ساخته شده و با امضای این تفاهم‌نامه، زمینه ساخت این واحدها در دو پالایشگاه کشور فراهم و مقرر شد کک موردنیاز صنایع فولاد در مقیاس صنعتی تولید شود که این امر با توجه به شرایط تحریم‌ها، نقش مهمی در خودکفایی ایران در صنایع فولاد، داخلی‌سازی و نیز تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی داشت.
با آماده شدن اسناد مناقصه و انتخاب پیمانکار اجرایی، قرارداد دانش فنی و مهندسی پروژه تولید کک سوزنی در پژوهشگاه صنعت نفت بین پژوهشگاه صنعت نفت و پالایشگاه امام خمینی (ره) شازند به امضا رسید. پس از آن در اسفندماه ۱۴۰۰ بود که اسناد تکمیل زنجیره ارزش نفت کوره در پالایشگاه نفت بندرعباس سرانجام در اسفندماه ۱۴۰۰ رونمایی شد.
جزئیات تفاهم‌نامه تولید کک اسفنجی و سوزنی
بحث تولید کک نفتی در کشور از سال ۸۱ یا ۸۲ مطرح بوده است، اما در آن مقطع چالش اصلی دستیابی به لایسنس اجرای طرح بود. تا اینکه سرانجام با جدی شدن تحریم‌ها مقرر شد که با همکاری پژوهشگاه، دانش فنی تولید کک نفتی در کشور بومی‌سازی شود. در نهایت تفاهم‌نامه تولید کک نفتی و اسفنجی آماده شد و در پایان دولت دوازدهم به امضا رسید. بر اساس این تفاهم‌نامه مقرر شد خروجی نفت کوره واحدهای پالایشی ظرف سال‌های آینده کاهش و تولید فرآورده‌های میان‌تقطیر و سبک افزایش یابد. این تفاهم‌نامه همچنین دیگر اهداف وزارت نفت در حوزه صنایع پالایشی از جمله هدف مهم افزایش کیفیت فرآورده‌های نفتی و کاهش میزان تولید نفت کوره را محقق می‌کرد. اگرچه اجرای این تفاهم‌نامه، یکی از روش‌ها برای کاهش تولید نفت کوره در پالایشگاه‌هاست، اما همه نفت کوره به کک تبدیل نمی‌شود و بخشی از آن نیز به فرآورده‌های میان‌تقطیر تبدیل می‌شود. سرمایه موردنیاز اجرای این طرح یک میلیارد دلار بوده و بخشی از این تأمین مالی از طریق پیش‌خرید و با همت شرکت‌های فولادی و آلومینیوم خواهد بود.
این تفاهم‌نامه در تیرماه ۱۴۰۰ به قرارداد دانش فنی و مهندسی پروژه تولید کک سوزنی بین پالایشگاه امام‌خمینی (ره) شازند و پژوهشگاه صنعت نفت با هدف تولید سالانه ۹۰ هزار تن کک سوزنی امضا شد. از جمله اهداف اصلی این پروژه ساخت الکترودهای گرافیتی به‌منظور تداوم تولید در صنایع فولاد کشور به روش کوره قوس الکتریکی (چشم‌انداز تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در کشور و نیاز به ۹۴ هزار تن الکترود گرافیتی در سال) و نیز کاهش مازوت تولیدی و ایجاد حاشیه سود بیشتر برای پالایشگاه است. با اجرایی شدن این پروژه سالانه ۹۰ هزار تن کک سوزنی کلسینه‌شده با محتوای سولفور حداکثر wt ۰.۵۵ درصد تولید می‌شود.
برآورد اولیه توسط پژوهشگاه صنعت نفت ایران نشان می‌داد سرمایه موردنیاز واحدهای یادشده حدود ۲۹۰ میلیون یورو است، بنابراین مطالعات آزمایشگاهی، بررسی‌های فنی - اقتصادی اولیه و فاز امکان‌سنجی این پروژه اجرایی شد و مطالعات پایلوتی و طراحی پایه (Basic Design) و مرحله EPC پروژه نیز به مرور پیش رفت. با آغاز عملیات اجرایی این طرح در بهمن‌ماه امسال و هم‌زمان با سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، میزان سرمایه‌گذاری این طرح در پالایشگاه بندرعباس ۲.۲ میلیارد یورو اعلام شد و با اجرای آن، پالایشگاه نفت بندرعباس پس از پالایشگاه شازند، دومین پالایشگاه نفت کشور خواهد بود که دیگر تولید نفت‌کوره را نخواهد داشت.
در طرح ارتقای کیفیت محصولات سنگین پالایشگاه بندرعباس که با دانش فنی پژوهشگاه صنعت نفت و توانمندی پیمانکاران و تولیدکنندگان و سازندگان داخلی اجرایی می‌شود، ۸ هزار نفر مشغول به‌کار خواهند شد. به علت پیچیدگی‌های فنی بالا، این پروژه همچنین به‌دلیل نیاز سرمایه‌گذاری اولیه به نسبت بالا، به سه پروژه تقسیم شده است که در این برنامه دو پروژه واحدهای یوتیلیتی و کک‌سازی آغاز به‌کار خواهد کرد.
پروژه واحدهای یوتیلیتی و واحدهای جانبی که پیمانکار آن برای انجام پروژه به‌صورت EPCF انتخاب شده است و مبلغ کل سرمایه‌گذاری آن ۸۱۰ میلیون یوروست. ۷۵ درصد این مبلغ از سوی پیمانکار و مابقی آن از محل تخصیص ۳۰ درصد سود سالانه شرکت پالایش نفت بندرعباس تأمین می‌شود.
پروژه احداث واحدهای فرآیندی با محوریت واحد کک‌سازی برای تولید کک اسفنجی و دیگر فرآورده‌های نفتی به مبلغ ۷۲۲ میلیون یورو از محل ۳۰ درصد سود سالانه شرکت پالایش نفت بندرعباس به‌صورت EPC به پیمانکار منتخب برای اجرا واگذار شده است. پروژه تولید روغن‌های پایه گروه ۲ و ۳ نیز که در مرحله انتخاب پیمانکار برای انجام پروژه به‌صورت EPCF است طبق برآوردهای اولیه میزان سرمایه‌گذاری مورد نیاز آن ۶۰۰ میلیون یورو برآورد می‌شود.
مزایای پروژه
پروژه کک‌سازی در ایران، فارغ از ابعاد اقتصادی، علمی و فنی، برای پژوهشگاه صنعت نفت به‌دلیل اعتماد مدیران به توانمندی نیروهای داخلی بسیار با اهمیت است که امیدواریم این قبیل رویکردهای مدیریتی که در صنعت نفت و گاز کشور راهبردی است، توسعه یابد.
تولید کک سوزنی پروژه‌ای کلیدی برای صنعت فولاد کشور به‌شمار می‌آید. توفیقی، رئیس وقت پژوهشگاه صنعت نفت درباره اجرای این پروژه گفت: انجام چنین پروژه‌های پیچیده‌ای از نظر فنی و دانشی سبب تقویت زیرساخت‌های علمی و فناوری و نیز تقویت امکانات آزمایشگاهی و نیروهای پژوهشگر و فناور پژوهشگاه صنعت نفت می‌شود و ما را ملزم به ارائه خدمات باکیفیت‌تر خواهد کرد که از این حیث نیز باید به مدیرانی که شرایط ریسک‌پذیری و خطرپذیری این قبیل از پروژه‌ها را با اعتماد به توانمندی داخلی به‌عهده می‌گیرند تبریک گفت.
تولید سالانه ۷۰۰ هزار تن کک در پالایشگاههای بندرعباس و شازند از دیگر مزایای این پروژه است؛ با ساخت واحدهای صنعتی تولید کک در این دو پالایشگاه سالانه بیش از ۶۲۰ هزار تن کک اسفنجی و ۷۰ هزار تن کک سوزنی تولید خواهد شد، همچنین با اجرای این طرح، بخشی از کیفیت خروجی پالایشگاه‌ها در تولید نفت کوره افزایش می‌یابد و خوراک هر دو واحد که نفت‌کوره است به محصولات بسیار با ارزش‌تر تبدیل می‌شود. برای نمونه نفت کوره ۳۰۰ یا ۴۰۰ دلاری در کک سوزنی به یک محصول چند هزار دلاری تبدیل می‌شود.
ساخت این واحدها همچنین از نظر رونق تولید، خوداتکایی کشور و ایجاد ارزش افزوده بسیار حائز اهمیت است و این‌طور نیست که این واحدها به‌دلیل نیاز کشور و به هر قیمتی، حتی در شرایط غیراقتصادی ساخته شوند، بلکه هر دو شرکت با بررسی‌های انجام‌شده، اجرای این طرح را اقتصادی دیده‌اند.
منبع:شانا
