«گتوند؛ فاجعه یا افتخار ملی» - ۱ / وجود کوه‌های نمکی در مخزن سد گتوند، شایعه یا واقعیت؟!
به گزارش نبض نفت - سد مخزنی گتوندعلیا با ارتقاع 180 متر از پی،
بلندترین سد خاکی کشور، با 4.5 میلیارد مترمکعب حجم مخزن، بزرگترین مخزن روی رودخانه
بزرگ کارون و دارای بیشترین ظرفیت تأمین آب پایین دست و با ظرفیت 4250 گیگاوات
ساعت دارای بیشترین ظرفیت تولید انرژی برق آبی کشور است.
این پروژه ملی که از لحاظ پیچیدگی های اجرا یک شاهکار مهندسی محسوب می
شود در طی 6 سال گذشته پس از آبگیری با چنان حجم عظیمی از انتقادات، شایعات و
تخریب مواجه شده که امروزه اغلب، سد گتوند علیا را به عنوان یک فاجعه زیست محیطی
به جای شاهکار مهندسی و دستاورد ملی می شناسند.
اما واقعیت چیست و چرا یک پروژه بزرگ که اگر در هر جای دیگری جز ایران
قرار داشت، با حمایت های کم نظیر رسانه ای به عنوان یک افتخار ملی و نماد اعتلای
صنعت سدسازی آن کشور مطرح می شد، در ایران به جای افتخار، مورد هجمه بسیار قرار
گرفته است؟
در تلاش است که با گشایش پرونده ای و انتشار سلسله گزارش هایی
که ابعاد مختلف این پروژه را در بربگیرد و همچنین به واقعیت های موجود بپردازد،
کمک کند تا مرز بین واقعیت و شایعه و همچنین مرز بین دغدغه های ملی و تخریب هایی
با اهداف بنگاهی و شخصی مشخص شود.
محور انتقادات به سد گتوند مربوط به وجود سازند گچساران در مخزن این
سد است. سازندی که منتقدان از آن با عناوینی چون "کوه نمکی" ، "غول
نمکی" ، "گنبد نمکی" و ... نام می برند؛ عناوینی که بعضا با واقعیت
موجود فرسنگ ها فاصله دارد.
* 20 سال پشتوانه مطالعاتی
رودخانه کارون طولانی ترین رودخانه کشور است که با طولی بالغ بر 1200
کیلومتر از سرچشمه‌ها در دامنه‌های زاگرس میانی و جنوبی تا خلیج فارس ادامه دارد.
این رودخانه همچنین پرآب ترین رودخانه کشور است به طوری که آورد سالانه آن بالغ بر
12 تا 14 میلیارد مترمکعب است. این حجم عظیم آب که بخشی از سرچشمه ها و بخشی هم در
میانه کارون به این رودخانه بزرگ سرازیر می شود، بدون مهار و بهره گیری به خلیج
فارس می ریخت تا اینکه در دهه 40 خورشیدی کار مطالعات پتانسیل های رودخانه کارون
به دو شرکت فرمانفرمایان ایران و مهندسی بین المللی هارزا امریکا سپرده شد. حاصل
مطالعات این دو شرکت به احداث سد و نیروگاه کارون 1 (شهید عباسپور) منجر شد. شرکت
هارزای امریکا به مطالعات حوضه رودخانه های کارون و مارون تحت قراردادی با همین
نام ادامه داد. پیشنهادات آن زمان شرکت هارزا مبنی بر ساخت سدهای صرفا جریانی در
پایین دست سد شهید عباسپور بود. پس از آن شرکت موننکو ایران حدفاصل سد شهید
عباسپور تا موقعیت فعلی سدگتوند در سه محور گزینه هایی را جهت ساخت سد مطرح کرد و
همچنین شرکت لامایر آلمان مطالعاتی را روی ظرفیت های این بخش از رودخانه کارون
انجام داد که در جریان این مطالعات یکی از گزینه های پیشنهادی شرکت موننکو را رد
کرده و سه محور دیگر را برای ساخت سد پیشنهاد کرد. در نهایت انجام مطالعات توجیهی
و مطالعات مرحله اول سد و نیروگاه گتوند به دو شرکت مشانیر ایران و کاتیک چین
واگذار می شود، در حالی که شرکت لامایر آلمان بر انجام این مطالعات و بررسی نتایج
آن نظارت عالیه دارد. مشاورین مشانیر – کاتیک با نظارت شرکت لامایر پنج محور را در
کیلومترهای 377 تا 382 رودخانه کارون بررسی کرده و در نهایت محور کیلومتر 382.5 که
محل فعلی سد گتوند است به کارفرما پیشنهاد می شود. این مطالعات از مرحله شناخت تا
تکمیل مطالعات مرحله اول طرح سد و نیروگاه گتوند از سال 68 تا سال 76 به طول می
انجامد. بخشی از این مطالعات را مطالعات ژئوفیزیک و زمین شناسی شامل می شد و در
واقع در همین مطالعات 8 ساله، وجود سازند گچساران در مخزن سدی که قرار بود ساخته
شود، دیده شده بود.
اما مطالعات طراحی و ساخت سد و نیروگاه گتوند به همین جا ختم نشد بلکه
در اوایل سال 81 مطالعات مرحله دوم این طرح کلید خورد. در اواخر این سال، در حالی
که عملیات اجرایی تونل های انحراف آب تکمیل شده و قرار بود آب رودخانه منحرف شود،
به علت اینکه مشاورین مشانیر ایران و کاتیک چین نتوانستند یک جانمایی جامع طرح را
به کارفرما ارائه دهند، همزمان با انحراف آب، مطالعات بازنگری مرحله اول به شرکت
های مهاب قدس ایران و کوئینه بلیه فرانسه واگذار می شود. پس از انجام بازنگری بر
روی مطالعات مرحله اول، مطالعات مرحله دوم طرح نیز از سال 83 تا 88 توسط همین دو
شرکت ایرانی و فرانسوی انجام می گیرد.
* چطور از بیرون زدگی های نمکی، غول ساختند؟
برخلاف گفته برخی منتقدان که عنوان کرده اند چرا وجود سازند گچساران
در زمان مطالعات طرح دیده نشده بود، وجود این سازند در طی سالهای 68 تا 88 و در طی
20 سال مطالعه روی انجام این طرح توسط شرکت های ایرانی، چینی، فرانسوی و آلمانی
دیده شده و راهکارهایی برای آن در مطالعات اندیشیده شده بود. اگرچه در مطالعات
مرحله شناخت توسط شرکت های مشانیر و کاتیک چندان به موضوع سازند گچساران عنبل
پرداخته نشده (در فاصله زمانی سالهای 68 تا 72) و تنها اشاره‌ای کوتاه به آن صورت
گرفته، اما در مراحل بعدی مطالعه به ویژه توسط شرکت های مهاب قدس ایران و کوئینه
بلیه فرانسه، این سازند، چگونگی تماس این سازند با رودخانه کارون و راهکارهای
اجرایی برای مهار آن دیده شده بود. به صورت خاص از سال 83 تا سال 88 مطالعات
متمرکزی روی سازند گچساران انجام شده است که بر اساس این مطالعات مشخص شده که وجود
"کوه نمکی" ، "غول نمکی" یا "گنبد نمکی" در این
سازند مطرح نیست، بلکه بحث لنزهای نمکی یا بیرون زدگی های نمکی مطرح است که در
سازند وجود دارد. همانطور که در نقشه زمین شناسی ایران مشخص است، گنبدهای نمکی
زاگرس با فاصله بسیار دور از محل سد گتوند و دریاچه آن و بیشتر در شمال بندرعباس
وجود دارند.
* چقدر از سازند گچساران را نمک تشکیل می دهد؟
سازند گچساران متشکل از گچ، نمک، انیدریت، مارن های رنگارنگ، سنگ آهک،
شیل بیتومین دار و ترکیبات سیلویت است. رودخانه کارون از محل سد مسجد سلیمان تا
محل سد تنظیمی گتوند در 6 نقطه سازند گچساران را قطع می‌کند. سازند گچساران متشکل
از 7 لایه است که معمولا یک یا دو عدد از این لایه‌ها از نمک تشکیل شده اما لایه‌های
نمک همیشه در عمق قرار دارند. تنها بخشی از سازند گچساران که لنزهای نمکی در سطح
دیده می شود بخش بیرون زدگی عنبل است که در حدود 4 تا 4.5 کیلومتر بالاتر از محور
سد گتوند در حاشیه دریاچه سد قرار دارد. نتیجه بررسی ها و مطالعات نشان می دهد که
حدود 50 درصد از سازند گچساران عنبل از مارن رسی، حدود 26 درصد ایندریت، حدود 18
درصد نمک و 6 درصد از فضای خالی و... تشکیل شده است.
وجود گنبدهای نمکی یا کوه نمکی در مخزن سد گتوند از سوی منتقدان اولین
بار در زمان آبگیری سد یعنی 7 سال پیش مطرح شد. چند ماه بعد از طرح اولیه این
موضوع، عکس هایی از کوه نمکی حاشیه رود کارون در فضای مجازی منتشر شد و در عکس
نوشته هایی عنوان شد که این کوه های نمکی پس از آبگیری سد در مخزن سد گتوند غرق می
شوند.
عکس هایی که بدون هیچ سندی به عنوان کوه های نمکی حاشیه رود کارون
معرفی شده اند، بیشتر به نظر می رسد بزرگنمایی لنز نزدیک دوربین از چند سنگ نمک
است. این تصاویر و مشابه آنها به عنوان کوه های نمکی گتوند به تناوب در فضای مجازی
و سایت های مختلف بازنشر شده، بدون آنکه حتی در یکی از این سایت ها عنوان شده باشد
دقیقا در چه نقطه ای از حاشیه رود کارون چنین عکسی گرفته شده است.
این عکس ها و مشابه آنها که با عنوان کوه های نمکی گتوند بارها و
بارها بازنشر شده، می تواند از گنبدهای نمکی یا غارهای نمکی جنوب ایران و یا هر
نقطه دیگری از جهان گرفته شده باشد و هیچ استدلال محکمی برای آنکه این ها تصاویر
کوه های نمکی حاشیه کارون باشد، وجود ندارد.
کریم شیبانی‌یکتا، مجری سد و نیروگاه گتوند در این خصوص گفت:
"یکی از موضوعاتی که در مورد سد گتوند مطرح است موضوع سازند گچساران یا همان
برون‌زدهای نمکی است که اشتباهاً به گنبدهای نمکی و کوه‌های نمکی شایعه شده است.
داستانش این است که در مخزن سد گتوند پنج تا سازند گچساران داریم. سازند گچساران
مشخصه کلی‌اش این است که اجزایش گچ،رس، نمک و چیزهای دیگر است. ما پنج سازند
گچساران در گتوند داریم که یکی از آنها سازند معروف به عنبل است. ویژگی این سازند
این است که نمک موجود در آن در ساحل رودخانه برون‌زدگی دارد. در آن سازندهایی که
برون‌زدگی نمک ندارند موضوع عادی است و در خیلی از سدها وجود دارد. اما آن چیزی که
برجسته شده (همین سازند عنبل که در مجاورت روستای عنبل است) این است که سازند برون‌زدگی
نمکی داشت. از شروع مطالعات، بحث این سازند مطرح بود و به مرور زمان و با تکمیل و
تدوین مطالعات در این زمینه کار بیشتری شده است. اما از سال 83 به طور ویژه به این
موضوع پرداخته شده است. در طول چهار سال قبل از آبگیری سد و تکمیل سد این بحث
پررنگتر شد و این موضوع مورد توجه قرار گرفت."
در مجموع، اینکه بیرون زدگی سازند گچساران در نزدیکی روستای عنبل که
به همین نام یعنی بیرون زدگی عنبل شهرت یافته، در کنار ترکیبات دیگر، رخنمون های
نمکی دارد ، شکی نیست و در عمل برای کاهش اثرات انحلال این نمک ها در آب و همچنین
مدیریت کیفی آب مخزن سد گتوند اقدامات موثری صورت گرفته که در گزارش های بعدی به
آنها پرداخته خواهد شد، اما اینکه برای انتقاد از سد گتوند اقدام به شایعه سازی و
بزرگنمایی در خصوص وجود کوه های نمکی کنیم و عکس هایی که تنها ارتباط و استناد
آنها نوشته هایی است که بر روی عکس قرار گرفته و آن را به گتوند نسبت داده است را
در فضای مجازی آنقدر بازنشر کنیم که ادعای وجود کوه های نمکی باورپذیر شود، رویکرد
درستی برای انتقادهای سازنده نیست.
منبع:تسنیم
