در رثای کارگزاری ایران دوست

با این حال تصور نمی‌کنم کسی به اندازه وزیران نفت و امور خارجه، دست‌اندرکاران دیپلماسی انرژی کشور و همکاران آقای کاظم‌پور اردبیلی در وزارت نفت و دبیرخانه‌های اوپک و جی‌یی‌سی‌اف تاثیر دردناک خاموشی ابدی آقای کاظم‌پور اردبیلی بر دیپلماسی انرژی کشور، آن هم در شرایط دشوار کنونی که آثار تحریم‌های ظالمانه نفت کشور با سقوط قیمت‌های نفت تشدید شده است، را احساس کرده باشد.

برای نگارنده این سطور که سال‌های پایانی خدمت دولتی خود را در امور اوپک و مجامع انرژی گذرانده و افتخار همکاری نزدیک با آقای کاظم‌پور اردبیلی را داشتم تاثیر وجودی ایشان بر دیپلماسی انرژی کشور کاملا محسوس و قابل توجه بود و این نوشته کوتاه اشاره‌ای است به شمه‌ای از تلاش‌های آن مرحوم در جایگاه نمایندگی ایران در هیئت‌های عامل اوپک و مجمع کشورهای صادرکننده گاز در دفاع از منافع کشور تا آنجا که نگارنده اطلاع داشته‌ است. امیدوارم دوستان دیگری که حتی سال‌های بیشتری با او محشور بوده و در وزارت نفت یا وزارت امور خارجه با وی همکاری داشته‌اند خاطرات و دانسته‌های خود از تلاش های ایشان را منتشر کنند تا به تدریج تصویر کامل‌تری از خدمات آقای کاظم پور اردبیلی به کشور ترسیم شود. البته در روزهای گذشته وزیران محترم نفت و امور خارجه بیانات روشنی در بزرگداشت آقای کاظم پور اردبیلی داشته‌اند با این حال به نظر نگارنده جا دارد در موقعیتی مناسب تجلیل شایسته‌ای از خدمات برجسته ایشان به عمل آید تا احساس نشود که سنت حسنه بزرگداشت خدمتگزاران کشور به فراموشی سپرده شده است.

سابقه آشنایی من با جناب کاظم پور اردبیلی به سال‌های ۱۳۷۶ و ۱۳۷۷ بر می‌گردد. سال‌هایی که قیمت نفت کاهش شدیدی یافت و حتی در مقاطعی به زیر ۱۰ دلار برای هر بشکه رسید. من در آن زمان مدیر کل دفتر اقتصاد کلان سازمان برنامه و بودجه بودم و ما در جریان تنظیم برنامه سوم توسعه در سازمان برنامه و بودجه به برآورد درآمدهای حاصل از صادرات نفت در سال‌های برنامه نیاز داشتیم که مستلزم فروضی درباره قیمت‌های نفت خام و مقدار تولید و صادرات آن بود. البته در دفتر اقتصاد کلان سازمان برنامه برآوردهایی آماری و اقتصادسنجی از قیمت‌های نفت داشتیم اما این برآوردها هیچ وقت قطعی نیست و طبعا به دنبال دریافت اطلاعاتی از مقام‌های صنعت نفت و به‌ویژه برآوردهای دبیرخانه اوپک از قیمت های نفت در سال های آینده برای بهبود برآوردهای خود بودیم. بنابراین ازسوی معاونت اقتصادی سازمان، که در آن زمان به عهده جناب آقای دکتر مسعود نیلی بود، از آقای کاظم‌پور اردبیلی دعوت به عمل آمد تا در نشست‌هایی که به همین مناسبت تشکیل می‌شد شرکت کنند. آگاهی و احاطه ایشان بر تحولات بازار نفت و برآوردهایی که از تغییرات احتمالی قیمت نفت وجود داشت، قابل توجه بود و طبعا ما از اطلاعاتی که در این موارد از سوی ایشان ارائه می شد برای بهبود برآوردهای خود از قیمت احتمالی نفت در آینده و درآمد صادرات نفت استفاده می کردیم. در سال های بعد و پس از انتقال من به وزارت نفت که با مسئولیت موسسه مطالعات بین المللی انرژی آغاز شد این آشنایی بیشتر شد و از آنجا که آقای کاظم‌پور اردبیلی افزون بر نمایندگی ایران در هیئت عامل اوپک عضو هیئت امنای موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی نیز بودند فرصت‌هایی پیش می‌آمد که در نشست‌های مختلف از جمله بررسی بازار نفت و نیز در کنفرانس‌هایی که برگزار می شد به حضور ایشان برسیم.

در فاصله سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۸ (۱۳۸۷-۱۳۷۴) که دوره اول نمایندگی آقای کاظم پور اردبیلی در هیئت عامل اوپک بود تحولات بزرگی در بازارهای نفت و گاز پیش آمد و نقش اوپک در بازار نفت دچار تغییرات بزرگی شد. از تلاطم‌های بزرگ بازار نفت در این دوره سقوط قیمت نفت در سال های ۱۹۹۷ و ۱۹۹۸ بود. این سقوط به طورکلی ناشی از کاهش تقاضا برای نفت به دلیل بحران اقتصادی در جنوب شرقی آسیا از یکسو و رقابت عربستان و ونزوئلا بر سر بازار نفت آمریکا و در نتیجه افزایش تولید عربستان، برای مجبور کردن ونزوئلا به رعایت سهمیه بندی مورد توافق برای تولید کشورهای عضو، از سوی دیگر بود. دولت ایران (وزیر نفت و حتی شخص رئیس جمهور وقت) در آن زمان تلاش زیادی برای تفاهم اعضای اوپک و به‌ویژه عربستان و ونزوئلا به عمل آورد و همان زمان گفته می‌شد که نقش آقای کاظم‌پور اردبیلی در موفقیت این تلاش‌ها برای احیای قیمت‌های نفت بارز بوده است.

در این دوره تحولاتی مانند افزایش نقش نفت‌های شاخص و بازارهای مالی در تعیین قیمت نفت، افزایش شمار تولیدکنندگان نفت و ورود چین با تقاضای فزاینده به بازار نفت و بالاخره شروع انقلاب نفت و گاز شیل در آمریکا پیش آمد. آقای کاظم پور اردبیلی هم به دلیل دریافت منظم گزارش‌های مرتبط با صنعت و بازار نفت و گاز و هم به دلیل ارتباطات گسترده‌ای که با صاحب نظران و دیپلمات‌های انرژی و بازارهای نفت و گاز از سرتاسر جهان داشت، از آگاه‌ترین مسئولان اجرایی نسبت به بازار نفت و انرژی بود. وی مقام‌های ذی‌ربط دولت، وزارت نفت و شرکت ملی نفت ایران را در جریان این تحولات قرار داده و توصیه‌های لازم را برای موضع‌گیری‌های صحیح ایران در اوپک و سپس مجمع کشورهای صادرکننده گاز به عمل می‌آورد. آقای کاظم‌پور اردبیلی همزمان برای ارتقای ظرفیت‌ها و کارآیی دبیرخانه اوپک (و متعاقبا دبیرخانه مجمع کشورهای صادرکننده گاز) و بهبود ساختار آنها تلاش‌های گسترده‌ای داشت. جزئیات این اقدام‌ها از حوصله این مختصر خارج است اما باید گفت تجربه‌های ایشان در دبیرخانه اوپک به‌ویژه در اصلاح و بهبود ساختار دبیرخانه مجمع کشورهای صادر کننده گاز(GECF) که در دوحه قطر مستقر است) موثر بود.

آقای کاظم‌پور اردبیلی با معرفی کارشناسان و مدیران توانمند و واجد شرایط ایرانی به دبیرخانه اوپک و مجمع کشورهای صادرکننده گاز برای تقویت این دبیرخانه‌ها و در عین حال آموزش همکاران در یک محیط کار بین‌المللی دوراندیشانه عمل می‌کرد. مسئولان و کارشناسان این دبیرخانه‌ها عموما از میان کسانی هستند که ازسوی کشورهای عضو برای خدمت در این دو دبیرخانه معرفی شده و پس از موفقیت در آزمون‌های رقابتی با نمایندگان دیگر کشورهای عضو به این سمت‌ها گمارده می‌شوند. خوشبختانه کارشناسان و مدیران ایرانی در دبیرخانه اوپک و متعاقبا در مجمع کشورهای صادرکننده گاز همواره در زمره بهترین و منضبط‌ترین کارشناسان و مدیران این دبیرخانه‌ها بوده‌اند و سرمایه انسانی این همکاران در بازگشت به کشور در خدمت وزارت نفت یا دیگر دستگاه‌هایی که در آنها مشغول به کار شده اند قرار گرفته است.

از جمله مقاطعی که آٍار دردناک فقدان افراد با تجربه و صلاحیت یا به اصطلاح مهندس زنگنه ژنرال‌ها در راس وزارت نفت و از جمله در میان دیپلمات‌های نفتی کشور به خوبی احساس شد کنفرانس اوپک در دسامبر سال ۲۰۱۱ بود، یعنی سالی که اتفاقا ریاست اوپک به‌عهده ایران قرار داشت. در حالی که اروپا به دنبال صدور قطعنامه‌های سازمان ملل متحدعلیه ایران اعلام کرده بود از اول سال بعد (ژانویه سال ۲۰۱۲) واردات نفت از ایران را قطع خواهد کرد در آن نشست تصویب شد که از ابتدای سال بعد اوپک به جای رعایت سهمیه‌بندی تولید اعضا یک رقم کلی تولید (فکر می کنم ۳۱ میلیون بشکه در روز بود) را مدنظر قرار می‌دهد. از آنجا که به دلیل اعمال تحریم‌ها صادرات و به تبع آن تولید نفت ایران به‌طور اجتناب ناپذیری کاهش می‌یافت این تصمیم در واقع باز گذاشتن دست عربستان و دیگر کشورهای عضو همراه او برای افزایش تولید و اشغال بازارهای ایران بدون متهم شدن به تخطی از سهمیه‌های تولید اعضا بود. امری که دقیقا اتفاق افتاد و نشان داد که کشورهای یاد شده به‌طور حساب شده‌ای پیشنهاد یادشده را مطرح و با استفاده از بی تجربگی نماینده ایران که اتفاقا ریاست جلسه را هم به عهده داشت به تصویب رسانده بودند. تردیدی نیست که با حضور امثال زنگنه و کاظم‌پور اردبیلی در مسئولیت‌های یادشده هرگز چنین مصوبه‌هایی نمی‌داشتیم. چند سال طول کشید تا ایران با همراهی برخی دیگر از کشورهای عضو مانند ونزوئلا دوباره سهمیه‌بندی تولید اعضا را دوباره اما به‌طور غیرمستقیم وارد تصمیم‌های کنفرانس اوپک کنند. دور دوم نمایندگی آقای کاظم‌پور اردبیلی در هیئت عامل اوپک و مجمع کشورهای صادرکننده گاز در سال ۱۳۹۲ با بازگشت آقای مهندس زنگنه به وزارت نفت همراه بود. در سال‌های گذشته وزارت نفت و طبعا مقام‌های مسئول آن در خط مقدم مبارزه با تحریم‌های بین‌المللی بوده‌اند که بیشتر متوجه بخش نفت و گاز کشور بوده است.

طبعا نماینده ایران در هیئت‌های عامل اوپک و مجمع کشورهای صادرکننده گاز نیز در خط مقدم این مبارزه بود و تلاش‌های آقای کاظم‌پور اردبیلی همراه مهندس زنگنه برای مستثنی شدن ایران از برنامه‌های کاهش تولید برای حفظ قیمت‌های نفت، با استناد به تحریم های نفت ایران، فراموش نخواهد شد. متاسفانه در سال های اخیر روابط سیاسی ایران با کشورهای همسایه جنوب خلیج فارس که کشورهای هسته اصلی اوپک محسوب می‌شوند، یعنی عربستان، کویت، امارات معمولا تیره بوده است و این امر با توجه به سطح تولید نفت این کشورها و نفوذ آنها در اوپک مانع بزرگی برای پیشبرد اهداف دیپلماسی انرژی کشور که مرحوم کاظم‌پور اردبیلی بازیگر مهمی در آن بود ایجاد کرد.

در دوره تصدی امور اوپک وزارت نفت به دلیل موقعیت شغلی این فرصت را داشتم که با جناب کاظم پور درخصوص اوپک و مجمع کشورهای صادرکننده گاز و بخش نفت و گاز کشور بحث کنیم. بسیاری مواقع بحث‌های ما پیرامون راهبرد صحیح اوپک (و نیزGECF) برای افزایش اثرگذاری این سازمان در بازار جهانی نفت و گاز و پیشرفت بخش نفت و گاز کشور بود. دبیرخانه اوپک گزارشی با عنوان راهبرد بلندمدت اوپک(OPEC Long Term Strategy) دارد که خلاصه آن در سایت اینترنتی آن سازمان در دسترس است. این سند راهبردی هر پنج سال یک بار بازنگری و اصلاح می شود.

در نگارش اولیه سند راهبردی با استناد به اساسنامه اوپک هدف راهبرد بلندمدت اوپک حداکثر کردن منافع کشورهای عضو از جمله با تلاش برای رسیدن به قیمت های مناسب نفت تعیین شده بود. اما در بازنگری اخیر سند راهبردی، عربستان به همراهی کشورهای دوست، اصرار داشتند به دلیل عدم صراحت اساسنامه هدف حداکثرسازی درآمد نفت و بنابراین هدایت بازار برای دستیابی به قیمت مناسب از سند راهبرد بلند مدت حذف شود. متقابل از سوی ما عنوان می شد که در این راهبرد باید تاکید بر بیشینه‌سازی بلندمدت درآمد نفت کشورهای عضو با تلاش برای دستیابی به قیمت منصفانه نفت باشد؛ قیمت منصفانه نفت را قیمتی بهینه (برای مصرف کننده و تولیدکننده) تعریف کرده بودیم که به اندازه کافی بالا بود تا سرمایه گذاری در این بخش را جذاب کند (و بنابراین عرضه بلند مدت نفت را امکان پذیر کند) و در عین حال آن قدر پایین بود که اثر منفی بر رشد اقتصادی جهان نگذارد. هر دو طرف استدلال کارشناسی خود را داشتند و گمان می‌کنم مرحوم کاظم‌پور سرانجام با روش های دیپلماتیک خود به مصالحه ای در این مورد دست یافت (من در زمان نتیجه گیری این بحث بازنشسته شده بودم).

مباحث کارشناسی ما با مرحوم کاظم پور اردبیلی در افزایش تاثیرگذاری اوپک بر بازار نفت به افزایش نفوذ ایران در سازمان مربوط بود و برای ما روشن بود که بدون افزایش ظرفیت های تولید نفت و صادرات گاز ایران قادر به اعمال نفوذ مورد نظر در تصمیمات اوپک (و مجمع کشورهای صادرکننده گاز) نخواهد بود. وضعیت ایده آل برای ما رسیدن به ظرفیت تولید ۷ میلیون بشکه در روز برای ایران (با تاکید بر افزایش ظرفیت پالایشی و تولید و صادرات فرآورده ها و تکیه کمتر به صادرات نفت خام) بود. یک نتیجه این افزایش ظرفیت (که به لحاظ کارشناسی با لغو تحریم‌ها و ورود فناوری‌های پیشرفته بالادستی امکان‌پذیر است) دستیابی به موازنه‌ای راهبردی با عربستان و کشورهای همراه او در حاشیه جنوبی خلیج فارس بود. زیرا در آن صورت ایران و عراق در مجموع به ظرفیت تولیدی معادل ظرفیت تولید عربستان و کشورهای اقماری او دست می‌یافتند.

از موارد درخشان عملکرد آقای کاظم‌پور اردبیلی در این دوره از نمایندگی خود در اوپک و نیز مجمع کشورهای صادرکننده گاز، نقشی بود که ایشان در انتخاب یک مقام ایرانی، یعنی آقای دکتر محمد حسین عادلی، به دبیرکلی مجمع کشورهای صادر کننده گاز در سال ۲۰۱۳ (۱۳۹۲) و سپس تمدید این ریاست برای دو سال دیگر ایفا کردند. البته نقش مهندس زنگنه در این مورد تعیین کننده بود اما فعالیت‌های پشت پرده زیادی با هدایت مرحوم کاظم‌پور برای این موفقیت‌ها انجام شد.

خدمات جناب آقای دکتر عادلی در مدت دبیرکلی مجمع صادرکنندگان گاز نیز درخشان بوده و نمونه‌ای موفق از قابلیت ایرانیان در هدایت سازمان‌های بین‌المللی بر جای گذاشت. امید است از تجربه‌های ایشان در سازمان‌های بزرگ‌تر مانند اوپک، سازمان تجارت جهانی یا موارد مشابه استفاده شود.

نگارنده از نزدیک شاهد مهارت‌های دیپلماتیک مرحوم کاظم‌پور اردبیلی در انتقال کنفرانس وزیران مجمع کشورهای صادرکننده گاز از نیجریه به ایران و برگزاری موفقیت آمیز همزمان نشست‌های هیئت عامل مجمع، نشست وزیران و به‌ویژه نشست سران مجمع کشورهای صادر کننده گاز (GECF) در پاییز سال ۲۰۱۵ (سال ۱۳۹۴) در تهران بودم. نشست سران این مجمع که با شرکت رؤسای جمهوری، رؤسای دولت یا مقام‌های عالی‌رتبه کشورهای عضو، از جمله روسیه، ونزوئلا، بولیوی، نیجریه، عراق، ترکمنستان، قزاقستان، آذربایجان، الجزایر، قطر، امارات متحده عربی، نروژ، هلند، عمان، پرو، ترینیداد و توباگو و نیز دبیران کل اوپک، مجمع جهانی انرژی و مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برگزار شد اثرات بین المللی قابل توجهی داشت. در نطق رئیس جمهور کشورمان، که ریاست نشست سران مجمع را نیز به عهده داشت، این نکته گنجانده شده بود که مجمع کشورهای صادرکننده گاز که بیش از ۵۳ درصد کل منابع گاز طبیعی متعارف شناخته شده دنیا را در اختیار دارد در واقع کلید حل دو معضل جهانی عصر ما یعنی دسترسی به انرژی ارزان برای از بین بردن فقر انرژی و در عین حال جایگزینی انرژی پاک تر گاز طبیعی (در مقایسه با دیگر حامل‌های انرژی فسیلی) برای حفظ محیط زیست و کمک به کاهش آلودگی هوا و محیط زیست در دوران گذار انرژی را در دست دارند و سیاسی کردن مساله انرژی و تحریم بخش نفت و گاز کشورهای بزرگ دارنده منابع گاز طبیعی مانند ایران در واقع محروم کردن جهان از حل این دو معضل بزرگ است. پیش‌نویس اولیه این نطق توسط نگارنده تهیه و در کمیته‌ای زیرنظر مرحوم کاظم‌پور اردبیلی که نمایندگان وزارت امور خارجه و ریاست جمهوری نیز در آن حضور داشتند نهایی شده بود.

در دو سال گذشته که تحریم‌های ظالمانه نفت ایران تشدید شده است تلاش‌های وزارت نفت بر دور زدن این تحریم‌ها از یکسو و مستثنی کردن ایران از کاهش های تولید اوپک برای حفظ تعادل بازار نفت، از سوی دیگر، متمرکز بوده است. به عنوان یک ناظر بیرونی تصور می کنم باوجود مخالفت‌های عربستان مذاکره‌کنندگان ایرانی در کنفرانس‌های اوپک (یعنی عمدتا مهندس زنگنه و مرحوم آقای کاظم‌پور اردبیلی) در مستثنی کردن ایران از کاهش رسمی تولید موفق بوده‌اند، اما واقعیت آن است که در وضع کنونی بازارهای نفت و سقوط تقاضا به دلیل رکود اقتصادی ناشی از گسترش بیماری ناشی از ویروس کرونا اصولا سطح تولید و صادرات نفت ایران اهمیت زیادی برای اقتصاد جهانی ندارد. با این حال نباید در تضعیف جایگاه نفت در اقتصاد کشور و جایگاه اوپک در بازار جهانی نفت اغراق کرد. هنوز هزینه تولید نفت در ایران، عراق، عربستان و دیگر کشورهای خاورمیانه ای تولیدکننده نفت به مراتب از سایر مناطق تولیدکننده نفت در جهان پایین‌تر است و این می‌تواند نقطه قوتی برای بازسازی و احیای صنعت نفت کشور و باز پس گرفتن جایگاه اوپک در بازار جهانی نفت باشد. اما هر دو این مهم مستلزم تدوین راهبردهای صحیح و اجرای سیاست‌های مناسب است. تردیدی نیست که مرحوم آقای کاظم‌پور اردبیلی می توانست در هر دوی این زمینه‌ها موثر باشد اما افسوس که او دیگر نیست تا وزارت نفت و کشور از نظرات هوشمندانه او بهره گیرد.

در پایان شاید گریزی هم از اشاره به این نکته نباشد و می‌دانم که همکاران دیگر جناب کاظم‌پور در وزارت نفت و دبیرخانه‌های اوپک و مجمع کشورهای صادرکننده گاز هم این تجربه را داشته اند، که مواقعی پیش می‌آمد که کار کردن با جناب کاظم‌پور اردبیلی آسان نبود. معروف بود که ایشان همیشه انتظار داشتند دیروز یک گزارش کامل درباره موضوعی که امروز مطرح کرده‌اند دریافت کرده باشند. طبعا گاهی که حساسیت موضوع بالا و زمان کوتاه بود برآورده نشدن این انتظارها کار را به اوقات تلخی می‌کشاند. در هر حال همیشه این درک وجود داشت که ایشان همه اینها را نه برای شخص خود و مثال ارتقای موقعیت در سیستم اداری (ایشان چند سال پیش بازنشسته شده بود) بلکه برای انجام بهتر وظایف محوله انجام می‌دهد. بنابراین این گلایه‌ها ادامه نمی‌یافت و فکر می‌کنم همکاران دیگر ایشان نیز مانند من هرگز تردیدی در اهمیت خدمات ایشان برای کشور نداشتند.

بی‌شک خدمات زنده‌یاد کاظم‌پور اردبیلی به کشور و به‌ویژه صنعت نفت و گاز آن به مراتب بیشتر از مواردی بوده است که من در جریان آن بوده و شمه‌ای از آنها را در اینجا عنوان کردم و شکی نیست که اگر اجل مهلت می‌داد او با تجربه‌های خود این کارنامه درخشان را پربارتر می‌کرد اما افسوس که تقدیر نه چنین بود و امید است راست قامتان دیگری راه ایشان را ادامه دهند.

برای ایشان رحمت و غفران الهی و برای خانواده و بستگان و دوستان ایشان صبر و تندرستی آرزو می‌کنم.

منبع: دنیای اقتصاد