امکان‌سنجی احداث پتروپالایشگاه‌ها در کشور
عدم قطعیت‌ها در تأمین پایدار خوراک
در این مقاله، ضمن تصریح بر اینکه ایجاد ظرفیت پتروپالایشی در واقع یک رویکرد کاملاً اقتصادی در بهره‌برداری منابع نفت و گاز است و مجتمع‌های پالایش سودمحور نسبت به سوخت‌محور وضعیت مناسب‌تری دارند، در زمینه «خوراک» به‌عنوان یکی از متغیرهای کلیدی در احداث پتروپالایشگاه‌ها، به محدودیت مهمی اشاره شده است: «از حیث کیفیت می‌توان به نفت خام ایران امتیاز متوسطی داد؛ هرچند ایران با دسترسی به میعانات گازی فرصت بی‌نظیری جهت طراحی و احداث پتروپالایشگاه‌ها داشته است، چراکه این خوراک (میعانات گازی) از حیث کیفیت به‌عنوان یک نفت فوق سبک شناخته می‌شود و از حیث ترکیبات آلاینده نیز در قیاس با نفت خام ایران وضعیت بهتری دارد. منتها مهم‌ترین نکته در این بین، وضعیت میدان گازی پارس جنوبی و وجود عدم قطعیت‌ها در نرخ تولید در سال‌های آتی با توجه به تغییر رفتار مخزن و افت فشار است».
نیاز به لایسنس‌های خارجی
در ادامه و برای بررسی پتانسیل‌های موجود از حیث «فناوری»، با یادآوری این نکته که «مجتمع‌های پتروپالایش در کنار محصولات هیدروکربوری (سوخت)، محصولات شیمیایی و پلیمری هم تولید می‌کنند و این تنوع محصول مستلزم به‌کارگیری فناوری‌های پیچیده‌تر و صد البته متنوع‌تری است»، این سؤال مطرح شده که آیا لایسنس‌های (لیسانس و طراحی پایه) مورد نیاز در یک واحد پتروپالایشگاهی در کشور موجود است؟
در مطلب یادشده به این سؤال پاسخ منفی داده شده و در بخشی از آن آمده است: «مطمئناً اگر بخواهیم واقع‌بینانه به این موضوع توجه داشته باشیم، پاسخ منفی است. یعنی باید در کنار بهره‌گیری از لیسانس‌های موجود و محدود در داخل کشور اقدام به خریداری لیسانس‌های مورد نیاز کرد. این نکته نیز قابل توجه است که طراحی مفهومی و طراحی پایه یک پتروپالایشگاه به‌عنوان اولین قدم، نیازمند دانش تخصصی است، لذا طراحی و احداث یک پتروپالایشگاه چیزی فراتر از تأمین تجهیزات است که گاه در بعضی از تحلیل‌ها به آن تأکید می‌شود. نقش فناوری در بهره‌برداری بنگاه‌های پتروپالایش بسیار پررنگ است که متأسفانه عدم دسترسی کشور به این موارد سبب شده زنجیره ارزش نفت و گاز توازن کافی نداشته باشد، چراکه بسیاری از صاحبان فناوری دارای ملیت اروپایی، آمریکایی و ژاپنی هستند و از ارائه فناوری‌های فرآیندی به شرکت‌های ایرانی خودداری می‌کنند».
ساخت پتروپالایشگاه؛ بشکه‌ای ۳۰ هزار دلار
اما بحث تأمین «سرمایه» پتروپالایشگاه‌ها نیز که در این مقاله به آن پرداخته شده، خواندنی است: «حجم سرمایه‌گذاری واحدهای پتروپالایشگاهی نسبت به واحدهای پالایشگاهی در یک ظرفیت یکسان بالاتر است، لذا یکی از عوامل محدودکننده جهت اجرایی شدن مجتمع‌های پتروپالایشگاهی در کشور دسترسی به منابع مالی مورد نیاز برای اجرای چنین پروژه‌هایی است. بررسی مشخصات پنج مجتمع پتروپالایش در حال ساخت در چین و عربستان نشان می‌دهد مجموع ظرفیت اسمی این مجتمع‌های پتروپالایش ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه در روز و سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای اجرایی شدن این طرح‌ها ۶۹ میلیارد و ۸۵۰ میلیون دلار است. یعنی به‌طور متوسط حجم سرمایه‌گذاری برای یک بشکه نفت معادل ۲۷ هزار دلار برآورد شده است. این نکته را نیز باید مورد توجه قرار داد که با توجه به وابستگی کشور به اخذ لیسانس و واردات تجهیزات خاص از خارج از کشور، هزینه طراحی و ساخت مجتمع‌های صنعتی از جمله پالایشگاه‌ها در ایران حداقل ۱۰ تا ۲۰ درصد بالاتر از سایر مناطق دنیا است، بنابراین می‌توان برآورد کرد که هزینه ساخت مجتمع‌های پتروپالایشگاه در ایران به ازای هر بشکه حدود ۳۰ هزار دلار است. یعنی برای ساخت ۲ میلیون بشکه پتروپالایشگاه به ۶۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز خواهد بود».
در این مطلب برای درک بهتر سرمایه‌گذاری مورد نیاز، عنوان شده است: «شاید ذکر این نکته به درک این حجم از منابع مالی کمک کند که از سال ۱۳۴۳ که اولین مجتمع پتروشیمی کشور در شیراز به بهره‌برداری رسید تا انتهای سال ۹۷، حجم سرمایه‌گذاری فرود آمده در صنعت پتروشیمی ۵۳ میلیارد دلار بوده است بنابراین تأمین منابع مالی به‌منظور اجرایی کردن پروژه‌های پتروپالایشگاهی در کشوری که درگیر اقتصاد تورمی است و صد البته تحریم‌های ظالمانه بسیار مشکل خواهد بود».
گستردگی بیشتر بازار فرآورده‌های هیدروکربوری
این مقاله در بررسی عامل «بازار» نیز یادآور شده است: «حجم بازار فرآورده‌های هیدروکربوری به مراتب بسیار بزرگ‌تر از بازار محصولات پتروشیمیایی و پلیمری است و این به آن معناست که کماکان در سال‌های آتی بخش عمده‌ای از نفت خام تولیدی و فراورش شده در دنیا برای تولید سوخت مورد استفاده قرار می‌گیرد. مطابق برآوردهای مؤسسه IEA بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۳۰ میزان افزایش ظرفیت مصرف نفت خام ۹ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه خواهد بود که ۳.۲ میلیون بشکه از آن به‌عنوان خوراک واحدهای پتروشیمیایی در نظر گرفته خواهد شد».
چه باید کرد؟
مرکز مطالعات زنجیره ارزش در این مطلب، با یادآوری اینکه «نگاهی به سوابق کشور در سال‌های گذشته حاکی از آن است که فرصت‌های سرمایه‌گذاری تعریف‌شده در راستای توسعه صنعت پالایش نفت با استقبال سرمایه‌گذاران روبه‌رو نشده است و هر جایی که این صنعت تحرک و توسعه‌ای داشته، ورود مستقیم دولت و حاکمیت در آن پررنگ بوده است»، پیشنهادهایی را در راستای تحقق عملی پتروپالایشگاه‌ها داده که تجدیدنظر حاکمیت در روابط خود با صنعت پالایش نفت و نظام سهامداری این صنعت، ایجاد یک مغزافزار مشترک و یکپارچه در راستای برنامه‌ریزی کلان و سیاست‌گذاری دو بخش پالایش و پتروشیمی، متناسب‌سازی فرصت‌های سرمایه‌گذاری طراحی و واگذارشده به فعالان صنعت نفت و گاز، به‌کارگیری رویکرد راهبردی در تخصیص خوراک مورد نیاز صنعت و افزایش جذابیت فرصت‌های سرمایه‌گذاری پتروپالایشی از جمله این پیشنهادهاست.
