حال ناخوش خلیج‌فارس؛ از لکه‌های نفتی تا جاروشدن کف آب‌ها با کشتی‌های صیادی غول پیکر

زمین‌شناسان معتقدند که در حدود پانصد هزار سال پیش، صورت نخستین خلیج فارس در کنار دشت‌های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافت.

خلیج فارس یکی از بزرگترین پناهگاه‌های موجودات دریایی مانند مرجان‌ها، ماهی‌های تزئینی کوچک، ماهی‌های خوراکی و غیر خوراکی، صدف‌ها، حلزون‌ها، نرم تنان، شقایق‌های دریایی، اسفنج‌های دریایی، عروس‌های دریایی، لاک‌پشت‌ها، دلفین‌ها، کوسه ماهی‌ها و بسیاری از موجودات دریایی دیگر است.

۵ گونه از ۸ گونه لاک‌پشتهای موجود در جهان در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند که ۲ گونه لاک‌پشت عقابی و لاک‌پشت سبز در سواحل و جزایر ایران تخم‌گذاری می‌کنند. این دو لاک‌پشت در سواحل جزایری چون هرمز، لارک، قشم، فارور و بنی فارور و مکان‌های کم عمق ساحلی سکونت دارند.

دلفین‌ها و نهنگ‌ها از جمله پستانداران آبی هستند که در خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند.

۷ گونه از کوسه‌ها در آب‌های خلیج فارس زندگی می‌کنند که از میان آنها می‌توان به کوسه ماهی درنده، کوسه گربه ماهی، نهنگ کوسه یا کوسه کر، کوسه سرچکشی، کوسه ماهی شکاری و کوسه ماهی گورخری اشاره کرد.

علاوه بر اینها جنگل حرا تنها جنگلی است که روی آب شور دریا به دلیل مه‌کشند (جذر و مد) شب‌ها زیر آب هستند و روزها سر از آب بیرون می‌آورند که دارای انواع خاصی درخت است که ریشه آنان آب شور را شیرین کرده و به درخت می‌دهد.

با وجود این همه نشانه‌های حیات و شگفتی‌های این حوضه و همچنین به دلیل استراتژیک بودن این آبراهه در تقویم‌ ما روزی (روز ۱۰ اردیبهشت) به نام "روز ملی خلیج فارس” نامگذاری شده است، ولی حال خلیج فارس خوش نیست.

کمبود اعتبارات پژوهشی دریایی، خشکسالی و عدم ورود مواد مغذی به آب و کوچک ماندن و عدم رشد کافی برخی از آبزیان، وجود آلودگی‌های نفتی، صیادی غیر اصولی تنها بخشی از چالش‌های خلیج فارس است که موجب شده این پناهگاه طبیعی محیط مطلوبی برای ساکنانش نباشد.

مرجان‌هایی که به زودی باید با آنها وداع کرد

صخره‌های مرجانی، از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین اجتماع موجودات زنده بر روی زمین هستند. این صخره‌ها یکی از مهمترین، ظریف‌ترین و متنوع‌ترین اکوسیستم‌های آبی هستند که شکل‌گیری آنها به زمان زیادی نیاز دارد و نقش بسیار مهمی‌‏‎در سلامت محیط زیست و آب و هوای کره زمین دارند.

این اکوسیستم محصول همزیستی مرجان‌ها و نوع جلبک تک‌سلولی تاژک‌دار به نام "زوکسانتلای” که در بین بافت‌های مرجان زندگی می‌کنند، است. این جلبک‌ها فتوسنتز می‌کنند و برای مرجان اکسیژن، انرژی و مواد مغذی تأمین می‌کنند و از سوی دیگر مرجان‌ها به این جلبک‌ها برای ساختن اسکلت کلسیمی ‌‏‎خود نیاز دارند؛ از این رو برای این جلبک‌های تک سلولی محیطی برای رشد فراهم می‌کنند.‏

در ایران‎ ‎سیستم‌های حفاظتی و مناطق حفاظت شده و حتی داده‌های جامع در خصوص مرجان‌ها در اختیار نداریم، از این رو به صراحت نمی‌توان اظهار نظری درباره وضعیت مرجان‌ها داشت، ولی مشاهدات محققان از مرجان‌های خلیج‌فارس نشان می‌دهد که وضعیت حیات این جانداران در حال بدتر شدن است‎.

بی توجهی به نحوه لنگراندازی لنج‌ها، عدم کنترل صید، عبور و مرور قایق‌ها و غواصان، تغییر اقلیم و دستکاری‌های انسان از جمله عواملی است که حیات این آبزیان را به خطر انداخته است. در برخی اوقات به دلیل شرایط آب و هوایی لنج‌های بزرگ بر روی منطقه‌ای لنگر می‌اندازند که منطقه رویش مرجان‌ها است‎.‎

شوری و کدورت بالای آب در خلیج‌فارس، عامل دیگری است که زیست مرجان‌های خلیج فارس را نسبت به مرجان‌های موجود در اقیانوس‌های باز، بیشتر در معرض خطر قرار می‌دهد. گرمایش زمین و گازهای گلخانه‌ای موجب بدتر شدن وضعیت آب‌ها در خلیج‌فارس شده و البته این پدیده به یکباره نبوده است، ولی با سرعتی که ما برای تولید گازهای گلخانه‌ای داریم، مرجان‌ها نمی‌توانند با این شرایط سازگار شوند‎.

علاوه بر آن عملیات عمرانی و ساخت و ساز در سواحل خلیج فارس عاملی است که بر سایر استرس‌های موجود در این منطقه اضافه کرده و موجب به خطر افتادن حیات مرجان‌ها شده است.

مرجان‌ها موجوداتی حساس نسبت به تغییرات شوری، دما و مقدار مواد مغذی هستند و چنین تغییراتی موجب سفیدشدگی مرجان‌ها می‌شود و تا مرحله‌ای، امید است که جلبک‌های همزیست، مرجان‌ها را به حیات بازگردانند، ولی اگر شرایط استرس محیطی از حدی افزایش یابد، این موجودات در نهایت تبدیل به سنگ‎ ‎خواهند شد که دیگر نه موجود زنده‌اند و نه می‌توانند تولیدی داشته باشند‎.‎

لکه نفتی بلای جان خلیج فارس

آلودگی‌های نفتی در حوضه خلیج فارس بر اکوسیستم منطقه تأثیر گذاشته و تهدیدات زیست محیطی را به دنبال دارد؛ وجود لکه‌های نفتی حیات موجودات آبزی و کف‌زی را به خطر انداخته و مرگ و میر بالای آنها را موجب خواهد شد.

به اعتقاد محققان وجود این لکه‌ها موجب تغییرات فیزیکی و شیمیایی آب منطقه می‌شود، به طوری که در اثر پخش ترکیبات نفتی بر سطح آب امکان تبادل اکسیژن کمتر شـده و نیز موجب تجمیع فلزات سنگین در بدن جانداران ساکن در این منطقه خواهد شد.

فناوری سنجش از دور با کمک داده‌های راداری می‌تواند به کمک پایش لکه‌های نفتی در مناطق نفت خیز بیاید و با متدهای سنجش از دور خاص، این پدیده را شناسایی کند. از این رو اداره کل سنجش از دور سازمان فضایی ایران در تحقیقی با استفاده از داده های راداری ماهواره سنتینل ۱ به این موضوع پرداخته است.

یکی از مزایای فناوری سنجش از دور و استفاده از تصاویر ماهواره‌ای راداری، امکان تصویربرداری در تمام مدت شبانه روز و در هر شرایط آب و هوایی است.

در تحقیقات سازمان فضایی ایران با استفاده از تصویر ماهواره‌ای راداری Sentinel-۱ که در تاریخ ۳ مرداد ۱۳۹۹ از خلیج فارس و محدوده جزیره خارک و میدان نفتی ابوذر اخذ شده است، چندین لکه نفتی قابل مشاهده است که در تصویر پایین با کادرهای قرمز رنگ نشان داده شده‌اند و در نمای نزدیکتر هر یک از این کادرها، جزئیات دقیق‌تری از لکه‌های نفتی قابل تشخیص است.