جوابیه‌ای که از غفلت دولت پرده‌برداری کرد/وزارت نیرو صدای هشدار کارشناسان قبل از سیل 98 را شنید؟

پیرو مطلب منتشر شده در مورخ 20/4/1400 در خبرگزاری فارس با تیتر "بی‌اعتنایی دولت تدبیر به پیش‌بینی‌های دقیق کارشناسان/سیلاب 98 واقعا قابل پیش‌بینی نبود؟" و همچنین مطالب عنوان شده توسط کارشناس محترم مورد مصاحبه به شرح "فارغ از مطالعات 10 ساله و هشدار حدی شدن شرایط اقلیمی کشور، درست 1 ماه پیش از وقوع سیلاب سال 98 در جنوب غرب کشور، در قالب نامه‌ای به معاونت آب و آبفای وزارت نیرو هشدار دادیم که سدهای کرخه و دز توان ظرفیت سیلاب با دوره بازگشت بالاتر از 5 سال را ندارند و این مساله می‌تواند کشور را با بحران گسترده مواجه سازد. بنابراین سیل 98 را پیش از وقوع پیش‌بینی و راهکار مهار آن ارایه شد"

شایان ذکر است، فروکاستن این رخداد مهم و بزرگ به مطلب منتشر شده و همچنین طرح مجدد و چندباره این موضوع آن‌هم پس از دو سال و در آستانه اتمام دولت فعلی و استقرار دولت جدید، قابل تامل است؛ به ویژه آنکه علاوه بر پاسخ‌گویی‌های متعدد وزارت نیرو در زمان خود در قالب جوابیه، سمینار، جلسات پرسش و پاسخ در مجامع فنی و ... به شبهات و ابهامات مطرح شده، ابعاد فنی موضوع و ارزیابی عملکرد دستگاه‌های اجرایی ذی‌مدخل به صورت جامع و دقیق و در قالب گزارش‌های مستند توسط مراجع بی طرف، رسمی و ذی‌صلاح کشور نظیر هیات ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها و مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شده و در معرض دید عموم قرار گرفته است.

در این راستا کارشناس محترم مورد مصاحبه می‌تواند در صورت هرگونه ابهام، جهت دریافت اطلاعات تکمیلی به دبیرخانه ستاد فرماندهی و پشتیانی مدیریت سیلاب وزارت نیرو (مستقر در دفتر مدیریت بحران و پدافند غیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران) مراجعه نمایند. علی‌ایحال مجدد در این ارتباط نکات ذیل ارایه می‌گردد:

• سیل یکی از بلایای طبیعی بوده که ماحصل بارش‌های شدید در یک مقطع زمانی کوتاه و تولید رواناب بیش از ظرفیت رودخانه‌ها است. احتمال وقوع سیلاب در برخی فصول سال امری است که همه ساله در برنامه‌ریزی‌های منابع آبی سدهای کشور صرف‌نظر از آنکه هشداری داده شود و یا خیر، در نظر گرفته می‌شود. باید توجه داشت که سدها، اهداف چند منظور داشته و جلوگیری از سیل متعارف و تعدیل سیلاب‌های بزرگ یکی از وظایف آن‌ها است. همچنین وجود سدها به منزله عدم وقوع سیلاب نیست؛ چراکه سیل یکی از خصوصیات و ویژگی‌های رودخانه‌های دینامیک و پویای کشور نظیر کرخه، دز و کارون می‌باشد.
• احتمال وقوع یک پدیده در خود معنای دیگری نیز با مفهوم عدم احتمال وقوع همراه دارد. سدهای کشور از جمله سدهای استان خوزستان علاوه بر تعدیل سیلاب وظایف دیگری مانند تولید انرژی برقابی، تامین آب کشاورزی و تامین نیازهای زیست محیطی و شرب را نیز به عهده دارند و انتظار آن‌که این سدها در پایان اسفند ماه با فرض احتمال وقوع سیل، خالی گردند، فرض صحیحی نیست و می‌تواند در صورت عدم تحقق پیش‌بینی‌ها، تبعات عدیده و منفی را بر جا بگذارد که کمترین آن بحران تامین آب شرب وسایر مصارف می‌باشد.
• قطعی بودن رخداد یک پدیده هیدرولوژیکی معنا نداشته، زیرا که ماهیت داده و پدیده‌های آب و هواشناسی بر عدم قطعیت و پیش‌بینی استوار است. لذا نمی‌توان به‌طور قطع و یقین شدت و زمان وقوع یک رخداد را تعیین نمود؛ بلکه فقط می‌توان سطوحی از احتمال و اعتمادپذیری را تعریف و در نظر گرفت. در خصوص سیلاب‌های بهار 98 نیز این امر صادق بوده است.
• سال آبی 98-97 در حالی آغاز شد که حجم مفید و قابل برنامه‌ریزی سدهای استان خوزستان به سبب خشکسالی کم‌سابقه و تامین آب کشت‌های برنامه‌ریزی شده استان در تابستان 97، مقدار 1.7 میلیارد متر مکعب نسبت به سال آبی قبل خود کاهش نشان می‌داد، به‌طوری‌که حجم مفید ابتدای سال آبی به 2350 میلیون مترمکعب رسید که در ادامه، این میزان تا اواسط آبان ماه 1397 دارای تداوم روند کاهشی بوده و به حدود 1550 میلیون مترمکعب کاهش یافت که تنها در حد تامین نیازهای شرب و محیط زیست محسوب می‌شد. تداوم مصرف آب موجب گردید که در برخی مناطق و حوضه‌ها، ذخایر برای تامین آب شرب نیز در خطر کمبود قرار گیرد. علی‌هذا با رصد مداوم تغییرات آب و هوایی، از اواسط آذرماه در پی بارش‌های مناسب سیاست بهره‌برداری از سدهای استان خوزستان تغییر یافته و نسبت به افزایش خروجی‌ها به خصوص در حوضه‌های کرخه و دز اقدام شد. این سیاست بهره‌برداری در زمانی اتخاذ و اجرایی گردیده که هنوز فصل پاییز 97 به اتمام نرسیده بود. افزایش رهاسازی‌ها که تا پایان اسفند ماه 97 تداوم داشت، در حالی اتفاق افتاد که هیچ‌گونه نیاز آبی و درخواست مازادی برای مصرف به سبب بارش‌های متوالی در مناطق مختلف وجود نداشت و صرفا در جهت تعدیل شرایط ترسالی احتمالی تنظیم گردید بود و پیش از آن‌که سیلاب قابل توجهی رخ دهد یا نامه هشداری در این باب به وزارت نیرو برسد، تمام هدف‌گذاری‌ها و برنامه‌ها با فرض وقوع سیلاب و ترسالی احتمالی صورت گرفت. نتیجه اتخاذ این سیاست موجب گردید که طی 6 ماه اول سال آبی 98-97 حجم رهاسازی کم سابقه‌ای در منطقه رخ دهد به‌طوریکه میزان خروجی از سدهای کرخه و دز در مقطع زمستان 97 در مقایسه با سال ماقبل آن به ترتیب بیش از 3 و 9 برابر بود
• وزارت نیرو در مورخ 23/11/97 جلسه‌ای را با حضور تمامی دستگا‌ه‌های اجرایی مرتبط (از جمله وزیر نیرو، استاندار خوزستان، رییس ستاد مدیریت بحران کشور، رییس سازمان هواشناسی کشور و ....) به منظور بررسی شرایط منابع آبی حوضه‌های آبریز کرخه و کارون بزرگ در محل این وزارتخانه برگزار نمود. برگزاری جلسه مذکور و همچنین جلسه سی‌ و هفتم شورای عالی آب در تاریخ 29/11/1397 با ریاست معاون اول محترم رئیس جمهور، با حضور تمامی دستگاه‌های اجرایی مرتبط و دو نفر از نمایندگان محترم استان خوزستان و اختصاص کل زمان این جلسه به بررسی موضوع سیلاب در خوزستان و مصوبات جلسه نشان می‌دهد که وزارت نیرو مدت‌ها قبل از دریافت هرگونه هشداری، توجه لازم به موضوع داشته و متناسب با آن اقدام نموده است.
• رهاسازی آب از سدها، اقدامی کارشناسی و مبتنی بر پروتکل‌های علمی است که تا زمان نرسیدن به آستانه‌ای که پایداری سد را تحت تأثیر قرار دهد، ملاحظات اجتماعی و سیاسی- از جمله ظرفیت مدیریت سیلاب در پایین‌دست - نیز در آن لحاظ می‌شود ولیکن رهاسازی در شرایط به خطر افتادن پایداری سد و احتمال شکستن آن، به دلیل ابعاد فاجعه انسانی و اقتصادی ناشی از آن، دیگر تابع ملاحظات سیاسی نیست و صرفاً بر اساس ضوابط فنی خواهد بود. رهاسازی از کرخه و دز در اسفند 97 و فروردین 98 نیز تابع همین قاعده بوده است.
• پس از رخداد سیلاب‌های اواخر سال 1397 و اوایل سال 1398، بر اساس دستور رئیس محترم جمهور "هیات ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها" برای بررسی همه جانبه این واقعه تشکیل گردید. این هیات پس از قریب یک‌سال کار علمی، با همکاری حدود 700 نفر از متخصصان دانشگاهی و کارشناسان دستگاه‌های اجرایی، "گزارش ملی سیلاب‌ها" را در 17 مجلد و 7600 صفحه در ابعاد مختلف سیلاب، تدوین و منتشر نمودند که تا به امروز، تفصیلی‌ترین گزارش ملی در این زمینه است و شناخت عمیقی از پدیده سیلاب و قوت‌ها و نقصان‌های کشور در عرصه مدیریت آن را بر اساس پژوهشی میان‌رشته‌ای و میان‌بخشی، فراهم می‌نماید. بدیهی است وزارت نیرو نیز به عنوان یکی از دستگاه‌‌های اجرایی ذی‌مدخل در این پدیده، یافته‌ها و درس آموخته‌ها و پیشنهادهای مطروحه در این گزارش را در سیاست‌های اجرایی خود مورد نظر قرار داده و پیگیری می‌نماید و امید دارد تا با تعدیل نقصان‌های فنی و مدیریتی مورد اشاره در گزارش‌های مذکور، شرایط را برای تاب‌آوری بیشتر در برابر چنین پدیده‌های حدی اقلیمی افزایش دهد.

• *انگیزه بازخوانی ماجرای سیل 98 را از رئیس جمهور کنونی سوال کنید

به گزارش فارس، جوابیه ارائه شده از سوی روابط عمومی شرکت مدیریت منابع آب ایران به متن گزارش مذکور با وجود اینکه در مواردی تطبیقی با محتوا مندرج ندارد اما به طور کامل منعکس شده است.

با این وجود توجه به بازخوانی ماجرا می‌تواند ابعاد تازه‌ای از سوء مدیریت دولت در ماجرای سیل سال 98 را مشخص نماید.

در همین راستا، در شرایطی شرکت مدیریت منابع آب ایران با استفاده از عبارت "طرح مجدد و چندباره این موضوع آن‌هم پس از دو سال و در آستانه اتمام دولت فعلی و استقرار دولت جدید، قابل تامل است." در انگیزه طرح این گزارش تشکیک کرده است که تنها 10 روز پیش، 16 تیرماه سال 1400 حسن روحانی، رئیس جمهور به سیل سال 98 اشاره کرده و از غافلگیری مجموعه دولت از این سیل خبر داد.

به عبارت دیگر بهتر است، روابط عمومی شرکت مدیریت منابع آب ایران پیش از تشکیک در طرح ماجرای سیل 98 در خبرگزاری فارس از رئیس جمهور کنونی نسبت به انگیزه مطرح کردن این واقعه سوال کند.

فارغ از اشاره روحانی نسبت به پیش‌بینی پذیر نبودن سیلاب 2 سال گذشته، حجم خسارات وارده به مردم در بحران سیل سال 98 به اندازه‌ای هست که طرح چندین باره این ماجرا برای جلوگیری از تکرار چنین وقایعی نه تنها کافی نیست بلکه باید به طور مستمر ادامه یابد.

*فرصت سوزی شرکت مدیریت منابع آب ایران در استفاده از ظرفیت سد برای کنترل سیلاب سال 98

نکته قابل تامل در متن جوابیه ارسال شده، مسئله پیش‌بینی سیلاب و نقش سدهای کرخه و دز در کاهش خسارات وارد شده به مردم است. بر همین اساس در شرایطی که شرکت مدیرت منابع آب ایران از عبارت " وجود سدها به منزله عدم وقوع سیلاب نیست." استفاده کرده که رهاسازی تدریجی آب سد و افزایش حجم خالی 2 سد دز و کرخه می‌توانست زمینه کاهش خسارات جانی و مالی را تا حد بسیار زیادی به دنبال داشته باشد.

در این مسئله، فعالیت شرکت‌های مطرح فعال در حوزه منابع آب کشور از جمله شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس است که در قالب نامه‌ای به تاریخ 6 اسفندماه سال 97، یک ماه پیش از وقوع سیل نسبت به هشداردهی لازم اقدام کرده‌اند، شایان توجه است.

در نامه شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس که مسئولیت مشاوره در حوزه آبریز کرخه  و دز را در گذشته بر عهده داشته است، مسائل مکرری ذکر شده که توجه به آن می‌توانست خسارات سیلاب سال 98 در منطقه خوزستان را به حداقل برساند.

بر همین اساس، به استناد محتویات نامه مذکور، 90 درصد از ظرفیت سد کرخه و 72 درصد از ظرفیت سد دز در تاریخ 6 اسفندماه سال 97 پر از آب گزارش شده است.

از طرفی بارش‌های اتفاق افتاد در حوزه بالادست به استناد گزارشات وزارت نیرو و سازمان هواشناسی 70 درصد بیشتر از سال‌های متوسط به ثبت رسیده است.

با توجه به اینکه زمان ارسال این نامه به وزارت نیرو و شرکت آب و برق خوزستان در هفته اول اسفندماه سال 97 است، لذا در این نامه هشدار داده شده است، که بارش‌هایی با دوره بازگشت بیشتر از 5 سال که دوره بازگشت طولانی نیز به حساب نمی‌آید، می‌تواند زمینه خسارات گسترده به مناطق پایین دست را به وجود بیاورد. زیرا پایاب توان پذیرش سیلاب با دوره بازگشت بیشتر از 5 سال را ندارد.

*هشدار کارشناسان پیش از سیلاب سال 98 نسبت به مخاطرات فاجعه‌بار

در همین راستا، در نامه شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس ذکر شده است که محدودیت شدید در شرایط رهاسازی آب وجود دارد و اگر زمان از دست برود، افزایش ظرفیت خالی سد به منظور پذیرش سیلاب به منظور جلوگیری از مخاطرات فاجعه بار الزامی خواهد بود.

به عبارت دیگر در شرایطی در جوابیه ذکر شده که وجود سد به منزله عدم وقوع سیلاب نیست که شرکت مدیریت منابع آب ایران با بی‌اعتنایی نسبت به هشدارهای کارشناسی از ظرفیت سدها برای کاهش خسارات بهره‌ نبرده است و در مواقعی با افزایش بارش‌ها سلامت سازه سدها را نیز دچار مخاطره کرده است.

لازم به ذکر است، در شرایطی شرکت مدیریت منابع آب ایران در جوابیه اقدامات و راهکارها را در سطح خالی کردن سد تنزیل داده که اقداماتی نظیر اجرای سیستم ثبت بارش و سطح آب در بالادست کرخه و به روزرسانی منحنی کنترل سیلاب به همراه تشکیل جلسات هفتگی برای تصمیم‌گیری جزء راهکارهای شرکت مهاب قدس در نامه سال 97 بوده است.

*چرا اقدام متناسب وزارت نیرو از فاجعه سیل 98 جلوگیری نکرد؟

گفتنی است، شرکت مدیریت منابع آب ایران هیچ پاسخی در جواب نامه شرکت مهندسین مشاور ارسال نکرده و در شرایطی که زمینه جلوگیری از خسارات سیل 98 با توجه به راهکارهای مد نظر وجود داشت اما فرصت سوزی در این حوزه زمینه فاجعه را رقم زد.

نکته قابل تامل در جوابیه ارسالی شرکت مدیریت منابع آب ایران، مسئله مدیریت سیلاب وزارت نیرو است که در قالب عبارت " وزارت نیرو مدت‌ها قبل از دریافت هرگونه هشداری، توجه لازم به موضوع داشته و متناسب با آن اقدام نموده است." اشاره داشت.

بازخوانی وقایع مرتبط با کمیته بحران استان خوزستان در این حوزه از تناقض بزرگ اظهارت شرکت مدیریت منابع آب ایران و حقیقت خبر می‌دهد. در حقیقت در حالی این شرکت ادعا می‌کند وزارت نیرو به این موضوع توجه داشته و متناسب با آن اقدام نموده است که رهاسازی تدریجی سد تنها به دلیل دستور غیرکارشناسی استاندار خوزستان متوقف شده و پیش از وقوع سیل هیچ اقدامی در زمینه کنترل سیلاب از سوی وزارت نیرو انجام نشده است.

به گزارش فارس، کنش شرکت مدیریت منابع آب ایران در رابطه با گزارش منتشر شده به منظور آشکارسازی حقیقت ماجرا امری بسیار پسندیده است، اما اگر این شرکت حساسیت خود در این زمینه را در پاسخ نامه شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس پیش از وقوع سیلاب سال 98 به خرج داده بود، شاید هیچ گاه بحرانی به نام سیلاب دامن گیر مردم خوزستان نمی‌شد.