تحلیل روابط ایران و عربستان از قاجار تا کنون
علی مظفر، کارشناس اداره کل بین الملل مجلس شورای اسلامی
به گزارش نبض نفت ایران با عربستان سعودی از زمانی که به عنوان حکومت پادشاهی با تصرف شهرهای حجاز گستره قلمرو خود را در شبه جزیره عربستان تعیین کرد، کنش و واکنشهای گوناگون و برخوردهای متنوعی با یکدگیر داشته اند. تفاوت در نگرشها و رفتارها در برهه های مختلف گاه آنان را در کنار یکدیگر قرار داده و گاه از هم دور کرده است. بر این مبنا به اختصار در ادامه پیامدهای برخاسته از رفتارهای این دو کشور از دوره قاجار تاکنون بررسی می‌شود.
مناسبات و مراودات ایران و عربستان از دوره قاجار آغاز شده است، در شهریور 1303 که سعودی ها نواحی مرکزی شبه جزیره عربستان و طائف را تصرف و به دنبال گسترش میدانی حکومت خود بودند مورد توجه ایران واقع شدند و از آن زمان، ایران نگاه خوشایندی نسبت به آل سعود نداشت، نمایندگان مجلس شورای ملی نسبت به پیشتازی سعودی ها ابراز نگرانی داشتند و رضا خان سردار سپه در 5 شهریور 1304 در مجلس ملی دستور به تشکیل کمیسیونی در خصوص وضعیت عربستان داد و از دولت خواست در این زمینه فعالیت های لازم را انجام بدهد.
در آذرماه 1304 که آل سعود بر مدینه نیز چیره شدند و تسلط آنان بر مدینه با تخریب آرامگاه های بقیع شروع شد و اعتراض ها در ایران شدت گرفت و نمایندگان مجلس شورای ملی با افشاگری باعث شدند که موج اعتراض ها تشدید شود و بازارها در تهران تعطیل گردد. سید احمد بهبهانی نماینده مردم تهران از دولت خواست که با همکاری ترکیه، مصر و افغانستان در عربستان وارد عمل شوند و حاکمیت حجاز را به دست شورای متشکل از نمایندگان دولتها و ملتهای مسلمان بدهند. وی با تشکیل کمیسیونی دوازده نفره خواستار ورود به قضیه ظهور وهابیت در حجاز و تجاوزات آنان به مقدسات اسلامی و تعیین تکلیف در این موضوع شد.
از کمیسیون دوازده نفره گرفته تا حضور تجار در مجلس شورای ملی و دیدار با حسین پیرنیا رئیس وقت مجلس در خصوص خاموشی مسلمین در قبال تخریب بقاع متبرکه، همه و همه توفیقی حاصل نشد و حکومت آل سعود استقرار یافت و گسترش حاکمیت این خاندان در شبه جزیزه عربستان دولت ایران را واداشت تا مشروعیت این حکومت و رسمیت آن با بپذیرد.
در شهریور 1308 فرستادگان آل سعود شامل شیخ عبدالله فضل و شیخ محمد عبدالرئوف با نخست وزیر وقت ایران مخبر السلطنه هدایت دیدار کرده و عهدنامه مودت را به امضاء رساندند و بر مبنای آن «بین مملکت شاهنشاهی ایران و مملکت حجاز و نجد و ملحقات آن و بین اتباع دولتین صلح خلل‌ناپذیر و دوستی صمیمانه دائمی برقرار خواهدبود». سعودی ها در این عهدنامه در خصوص برخورد مناسب با حجاج ایرانی نیز متعهد به فراهم آوردن امنیت، آسایش آنان شدند.
به دنبال این موافقتنامه ها در سال 1314 ایران در عربستان سعودی سفارتخانه تأسیس کرد و برابر دستور ایران به محمدعلی مقدم وزیرمختار وقت مبنی بر ساخت آرامگا های امامان شیعه که به دست وهابی ها ویران شده بود داده شد که سعودی ها موافقت کرده، اما هیچ اقدامی برای بازسازی انجام نشد.
در دوره محمدرضا شاه پهلوی سال 1320 با شروع جنگ جهانی ایران، رفتن به حج ممنوع شد و در سال 1322 اعدام یکی از حجاج ایرانی به دلیل بداحوالی و استفراغ در پیرامون کعبه،در ملاء عام باعث قطع رابطه سیاسی بین ایران و عربستان شد و در سال 1327 در زمان نخست وزیری عبدالحسین هژیر رابطه با عربستان بار دیگر از سر گرفته شد و در نخستین اقدام بازسازی آرامگاه امامان شیعه در بقیع و دیوار کشی اطراف بقیع در دستور کار قرار گرفت.
در دوره جنگ سرد و پیش از وقوع انقلاب 1357 در ایران، مسئولیت های تعریف شده ای از سوی آمریکا برای پادشاه ایران و عربستان در منطقه در نظر گفته شده بود که عمده آن جلوگیری از نفوذ اتحاد جماهیر شوروی در خاورمیانه بود.
دومین مناقشه بین ایران و عربستان بعد از اعدام حاجی ایرانی، مسأله بحرین بود، طرح الحاق بحرین به کشور که به عنوان استان چهاردهم در مجلس شورای ملی تصویب شده بود که بحرین اعلام استقلال کرد و عربستان جزو کشورهایی بود که استقلال بحرین را به رسمیت شناخت و قراردادهایی نیز با آن امضاء کرد و از امیر بحرین نیز به عنوان رئیس یک کشور در ریاض استقبال نمود. هرچند که این کار با اعتراض شاه ایران مواجه شد و سفر خود را به ریاض لغو کرد اما مدتی بعد هم سفر به عربستان سعودی از سوی شاه ایران انجام شد و هم طرح مالکیت بحرین از سوی ایران مسکوت گذاشته شد و مدتی بعد نیز نماینده ایران در سازمان ملل بر استقلال بحرین صحه گذاشت و از آن حمایت کرد و به طور رسمی بحرین از ایران جدا شد.
با وقوع انقلاب سال 1357 در ایران، شاه عربستان با ارسال نامه ای ضمن تبریک بر همبستگی کشورهای اسلامی با جمهوری اسلامی در پیشبرد اهداف جامعه اسلامی تأکید کرد. اما امام راحل و مسئولان جمهوری اسلامی که حمایت آمریکا از کشورهای عربی به ویژه عربستان سعودی را مخالف اهداف جامعه اسلامی می دیدند انتقادات بسیاری نسبت به این مسأله داشته و خواهان کاهش همکاری بین کشورهای اسلامی با آمریکا شدند، که همین امر به تشدید اختلافها بین ایران وعربستان منجر گردید تا جایی که با شروع جنگ بین ایران و عراق، عربستان سعودی حمایت همه جانبه ای را از دولت عراق در دستور کار قرار داد.
عربستان سعودی در مقابل جمهوری اسلامی ایران همواره جبهه می گرفت و حتی در عملیات طبس در سال 1359 نیز در کنار آمریکاییهایی بود که برای آزادسازی نیروهایشان در ایران تلاش ناکامی داشتند. نفوذ هوایی ایران به عربستان در سال 1353 و کشتار 402حاجی ایرانی در پی حمله نیروهای عربستان در سال 1366 شدید ترین ضربه را به روابط دو جانبه وارد کرد و به دنبال آن یک دیپلمات سعودی نیز در ایران کشته شد.
قطع روابط دو کشور تا دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی در سال 1368 ادامه داشت و در اجلاس سران کنفرانس اسلامی در سنگال دیدار رئیس جمهور ایران با امیرعبدالله صورت گرفت و به دنبال آن سفرهای متعدد هاشمی رفسنجانی به عربستان جایگاه ویژه ای برای وی نزد مقامات عربستانی باز کرد به حدی که بعد از دوره ریاست جمهوری ایشان، سعودیها از هاشمی رفسنجانی به عنوان مهمان ویژه کنفرانس بین المللی گفتگوی اسلامی دعوت به عمل اوردند.
در دوره ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی که با شعار «گفتگوی تمدنها» سیاست خارجی خود را به دنیا معرفی کرد روابط دو کشور عربستان و ایران ارتقاء ویژهای یافته بود اما در همین دوره نیز بمب گذاری برج های خبر که مظنون اصلی ایران دانسته شد و همچنین حمله به کنسولگری ایران در افغانستان که 8 دیپلمات ایرانی در آن کشته شدند، مسیر روابط دو کشور را ناهموار ساخت.
در سال 2003 و به دنبال حمله آمریکا به عراق تنش در روابط ایران و عربستان شدت گرفت اما با خبر کردن ایران از سوی عربستان مبنی بر احتمال حمله مستقیم آمریکا به ایران حسن نیتی بود که دو کشور را بار دیگر به هم نزدیک کرد.
ریاست جمهوری احمدی نژاد نتوانست پاسخ حسن نیت عربستانی ها را بدهد و به مرو تنشهای دو جانبه افزایش یافت، چرا که احمدی نژاد همواره در سخنرانی هایش دلیل عمده کشتار فلسطینان را قصور از سوی کشورهای عربی میدانست و سکوت ملتهای مسلمان در مقابل شاهان کشورهای عربی را آبی بر آتش در برگرفته فلسطین تلقی میکرد.
حمایت عربستان سعودی از گروه تروریستی جندالله و نفوذ ایران در عراق از سویی، اقدام به ترور دانشمندان هسته ای ایران و سفیر عربستان از سوی دیگر و در همین راستا بحران جنگ داخلی سوریه، دو کشور را به طور غیرمستقیم مقابل هم قرار داده بود و عمدهترین تنش بین دو کشور ریشه‌های ایدئولوژیکی و ژئوپولیتیکی بود که رفته رفته دو کشور اسلامی را از یکدیگر دور و دورتر میکرد.
اتهام ایران مبنی بر اقدام به ترور سفیر عربستان در آمریکا در سال 1390 و اعدام 18 ایرانی در عربستان به جرم داشتن مواد مخدر دو کشور به طناب باریک روابط دو کشور را به سمت و سوی قطع کامل می برد.
دوران ریاست جمهوری حسن روحانی در سال 1392، عبدالله بن عبدالعزیز جزو نخستین رهبران سیاسی بود که انتخاب وی را تبریک گفت و به دنبال آن، پاسخ حسن روحانی بود که کمک دو کشور در جهت ایجاد ثبات در منطقه خاورمیانه را خواستار شد و در اولین کنفرانس خبری، حسن روحانی عربستانی ها را «برادر» نامید و این خود راهی تازه برای رونق و تقویت روابط دو کشور محسوب می شد.
مذاکرات در موضوع هسته ای ایران ناخرسندی عربستانی ها را با دلایلی همچون گسترش نفوذ محور مقاومت در منطقه خاورمیانه را به دنبال داشت و سنگ اندازی آنان در کنار رژیم اشغالگر قدس که در تلاش بودند مسیر توافق هسته ای را تغییر دهد، راه به جایی نبرد و توافق هسته ای در ژنو انجام پذیرفت و عربستانیها با انتشار پیام محتاطانه ای این توافق را به ایران تبریک گفتند.
نقش عربستان در کاهش شدید قیمت نفت در سال2015 در بازار جهانی باعث کاهش و ضربه به تولیدکنندگان نفتی به ویژه درآمدهای نفتی ایران شد و منازعه در عراق و سوریه و یمن که به پیروزی ارتش اسد در مقابل ارتش آزاد که مورد حمایت عربستان سعوی بود، منجر شد و نفوذ ایران در عراق در سال 2015 و تغییر حکومت در یمن که با حمایت سنگین ایران پیش می رفت، تیره شدن روابط بین دو کشور را تشدید کرد.
خبر ناگوار تجاوز جنسی به دو نوجوان ایرانی در فرودگاه جده، موجبات تنش در روابط دو کشور را تشدید کرد و طرح یک فوریتی مجلس شورای اسلامی مبنی بر لغوحج عمرهایرانیان تا حصول اطمینان از امنیت زائران ایرانی، در دستور کار قرار گرفت. اما خبر فاجعه ی منا و سقوط جرثقیل در مکه که به کشته شدن بیش از 500 ایرانی منجر شد، تیرگی روابط را بیش از پیش تقویت کرد و اعدام شیخنمر باقر النمر، روحانی مخالف دولت عربستان در دیماه 1394 و حمله به سفارت و کنسولگری عربستان در تهران و مشهد توسط «عده‌ای خودسر » قرار گرفت و این بار طناب مناسبات دو کشور برای یک دوره هفت ساله کاملا قطع شد و عربستان سعودی قطع رابطه شامل پایان یافتن تمامی مناسبات تجاری و همچنین لغو پروازها بین دو کشور از زبان وزیر امورخارجه وقت متذکر شد که به دنبال آن ایرانیان دیپلمات نیز ا از ریاض به تهران بازگشتند.
بعد از هفت سال از پایان روابط دو کشور، دوران ریاست جمهوری سیدابراهیم رئیسی بار دیگر برقراری روابط بین دو کشور ایران و عربستان را مد نظر قرار داد و در اسفند 1401 بیانیه سه جانبه ای در پکن با حضور دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، مشاور امنیت ملی عربستان سعودی و عضو شورای دولتی جمهوری خلق چین منعقد گردید که تمایل دو کشور به حل و فصل اختلافات از طریق گفت‌وگو و دیپلماسی بر اساس پیوندهای برادرانه و با تأکید بر پای‌بندی دو کشور به اصول و اهدافمنشور سازمان ملل متحدو منشورسازمان همکاری اسلامیو اصول و رویه‌های بین‌المللی را شامل می شد و بر این مبنا هیأت‌های جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی از تاریخ ۱۵ تا ۱۹ اسفندماه سال ۱۴۰۱ خورشیدی در پکن با یکدیگر دیدار و گفتگو کردند و در فروردین ماه 1402 نیز با حضور وزرای خارجه ایران و عربستان سعودی در پکن مقدمات بازگشایی سفارتخانه ها و تلاش برای همکاری‌های اقتصادی، بازرگانی، سرمایه‌گذاری، فنی، علمی، فرهنگی، ورزشی و جوانان مورد بحث و تبادل نظر قرار دادند.
جمع بندی:
روابطجمهوری اسلامی ایرانوپادشاهی عربستان سعودیبه دلیل تفسیرهای متفاوت ازاسلام، تمایل برای رهبری جهان اسلام، سیاست‌های نفتی متضاد، و رابطه با ایالات متحده و دیگرکشورهای غربیهمواره دارای تنش بوده‌است اما گفتگوهای فشرده دبیر شورای امنیت ایران با همتای سعودی خود در خصوص روابط دپلماتیک مسیر را برای عادی سازی روابط باز کرد.
اما سیاست های متفاوت دو کشور در حوزه انرژی از سویی و رهبری و صیانت دو کشور بر سایر کشورهای مسلمان خاورمیانه از سوی دیگر و همچنین اختلافات اعتقادی دو کشور را در برهه های مختلف از هم دور و به هم نزدیک کرده است، حمایت های دو کشور از جریانات شیعه و سنی نیز مسیر ارتقاء سطح مناسبات را فراکانسی بالا و پایین آورده و در برهه کنونی که دولت رئیس با توجه به تحولات منطقه و جهانی تلاش در جهت عادی سازی روابط با عربستان سعودی و بحرین را در دستور کار قرار داده است، کشورهای منطقه را نیز نسبت به ثبات و امنیت در منطقه خوشبین ساخته است.
