رشد اقتصادی پایدار در گام دوم انقلاب اسلامی ایران
به گزارش نبض نفت دکتر جواد حسین‌زاده رییس مرکز آمار ایران در یک گزارش تحلیلی که در سایت پژوهشکده آمار منتشر شده است به بررسی پنجره جمعیتی، مدیریت سرمایه انسانی و رشد اقتصادی پایدار در گام دوم انقلاب اسلامی ایران پرداخته است.
دکتر حسین‌زاده در بخش مقدمه این گزارش چنین آورده است:
رهبر انقلاب اسلامی در 22 بهمن سال 1397 به مناسبت چهلمین سالروز پیروزی انقلاب اسلامی و ورود جمهوری اسلامی به فصل جدیدی از حیات خود با صدور «بیانیه گام دوم انقلاب» به تبیین دستاوردهای چهار دهه‌ی گذشته پرداخته و توصیه‌های اساسی به‌منظور «جهاد بزرگ برای ساختن ایران اسلامی بزرگ» ارائه فرموده‌اند. بیانیه‌ی گام دوم انقلاب تجدید مطلعی است خطاب به ملت ایران و به ویژه جوانان که منشوری برای خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن سازی می‌باشد و فصل جدیدی را در جمهوری اسلامی رقم خواهد زد. رهبر معظم انقلاب در این بیانیه راهبردی به تبیین ویژگی‌های مسیر پر افتخار پیموده شده در چهل سال گذشته و برکات انقلاب اسلامی در رساندن ایران به جایگاه شایسته ملت پرداختند و با تأکید بر امید واقع‌بینانه به آینده و نقش بی‌بدیل جوانان، الزامات این جهاد بزرگ را در هفت سرفصل اساسی بیان کردند. بیانیه گام دوم انقلاب یک سند و راهکاری است که به‌منظور اجرا در دهه پنجم انقلاب مدنظر قرارگرفته شده و هسته مرکزی آن سپردن کار به جوان‌ها باهدف یک پیشرفت همه‌جانبه است. آنچه که در این بیانیه حائز اهمیت است، کلید واژه «جوانان» می‌باشد و مقام معظم رهبری در این خصوص می‌فرمایند: «جمعیّت جوان زیر ۴۰ سال که بخش مهمی از آن نتیجه‌ی موج جمعیّتی ایجاد شده در دهه‌ی ۶۰ است، فرصت ارزشمندی برای کشور است. ۳۶ میلیون نفر در سنین میانه‌ی ۱۵ و ۴۰ سالگی، نزدیک به ۱۴ میلیون نفر دارای تحصیلات عالی، رتبه‌ی دوم جهان در دانش‌آموختگان علوم و مهندسی، انبوه جوانانی که با روحیه‌ی انقلابی رشد کرده و آماده‌ی تلاش جهادی برای کشورند و جمع چشمگیر جوانان محقق و اندیشمندی که به آفرینش‌های علمی و فرهنگی و صنعتی و غیره اشتغال دارند؛ اینها ثروت عظیمی برای کشور هستند که هیچ اندوخته‌ی مادّی با آن مقایسه نمی‌شود.
انتقال ساختار جمعیت از جوانی به سالخوردگی
در ادامه رئیس مرکز آمار ایران به ساختار جمعیتی کشور اشاره میکند و انتقال ساختار جمعیت از جوانی به سالخوردگی را مهم دانسته است.
جمعیّت و ابعاد آن نقطه مرکزى هر نظام اجتماعى محسوب می‌شود. تحولات جمعیّتى تقریباً تمام جنبه‌هاى زندگى انسان و جهان پیرامون وى را تحت تأثیر قرار می‌دهد و اثرات متعددى بر خرده نظام‌هاى اجتماعى، اقتصادى، سیاسى و محیطى وارد مى‌کند و منشأ تحولات چشمگیرى در این حوزه‌ها مى‌شود (شکرى،1392). برای برنامه‌ریزی جهت توسعه همه‌جانبه یک جامعه، شناخت جمعیّت و میزان رشد آن امری حیاتی است (مهرگان و رضائى، 1388، ص 138). ازجمله راه‌های کسب توسعه همه‌جانبه، شناخت و آگاهی کافی از تغییر و تحولات جمعیّتی است؛ زیرا تمامی جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر جامعه‌ای، با حجم جمعیّت و ویژگی‌های ساختاری آن پیوند خورده است.
فرصت 30 ساله کشور برای استفاده از پنجره جمعیتی
دکتر حسین‌زاده به موضوع پنجره جمعیتی اشاره میکند و می‌گوید: طبق بررسی‌های صورت گرفته، فاز پنجره جمعیّتی در ایران حدوداً از دهه 1380 آغاز شده و تا حدود دهه 1۴30 ادامه خواهد یافت.
تغییرات ساختار سنی جمعیّت در ایران به‌گونه‌ای رقم خورده که طبق نتایج سرشماری‌های اخیر، بیشترین سهم جمعیّت به گروه سنی میانسالان (افراد 30 تا ۶۴ ساله) اختصاص‌یافته است. روند تغییرات هرم سنی و جنسی جمعیّت ایران بر اساس گزارش «چشم‌انداز جهان» (سازمان ملل، 2017a) نشان می‌دهد این ساختار در مقاطع مختلف گذشته، حال و آینده به‌گونه‌ای تغییر کرده که از ساختار کاملاً جوان قبلی، در حال حاضر به یک ساختار میانسال رسیده و از این پس به سمت ساختار سالخورده تغییر خواهد نمود.
افزایش عرضه نیروی کار
مراحل انتقال جمعیّتی بر عرضه نیروی کار تأثیر می‌گذارد و این اثر از سالخوردگی منظم و گریزناپذیر نسل انفجار موالید نشأت می‌گیرد. زمانی که این جمعیّت به سنین بین 1۵ تا ۶۴ سالگی (گروه سنی جمعیّت فعال) می‌رسند، میل به کار کردن دارند (عرضه نیروی کار) و منطق حکم میکند که از وضعیت وابسته به وضعیت مستقل روی بیاورند که بر اساس طرح آمارگیری نیروی کار مرکز آمار ایران، افزایش نرخ مشارکت اقتصادی در این سنین در شکل 3 نیز مانند سایر کشورها برای ایران مشهود است. با ورود موج فرزندان متولدشده در سال‌های باروریِ بالا به زندگی بزرگسالی، بازار کار با جذب حجم بزرگتری از نیروی کار روبرو خواهد بود و سرانه تولید ناخالص داخلی افزایش خواهد یافت.
افزایش پساندازها
انتقال جمعیّتی، زمینه افزایش پساندازها را از طریق بهبود قابلیت کشور برای سرمایه‌گذاری و رشد فراهم میکند. در اینجا، بازهم اثر حسابداری مربوط به‌اندازه جمعیّت به‌خوبی اثر رفتار در کار تأثیرگذار است. جوان‌ترها و سالخورده‌ترها بیشتر از اینکه تولید کنند، مصرف می‌کنند؛ درحالی‌که جمعیّت در سن کار، سطح بالاتری از دستاوردهای اقتصادی و نیز سطح بالاتری از پس‌انداز را به خود اختصاص می‌دهند.
مدیریت سرمایه انسانی
رییس مرکز آمار ایران در بخشی از گزارش تحلیلی خود در خصوص مدیریت سرمایه انسانی به بخشی از فرمایشات رهبر معظم انقلاب اشاره کرده است: «دانش، آشکارترین وسیله‌ی عزت و قدرت یک کشور است، روی دیگر دانایی، توانایی است. بحمدالله استعداد علم و تحقیق در ملّت ما از متوسط جهان بالاتر است. اکنون نزدیک به دو دهه است که رستاخیز علمی در کشور آغازشده و با سرعتی که برای ناظران جهانی غافلگیرکننده بود یعنی یازده برابر شتاب رشد متوسّط علم در جهان به‌پیش رفته است. دستاوردهای دانش و فنّاوری ما در این مدّت که ما را به رتبه‌ی شانزدهم در میان بیش از دویست کشور جهان رسانید و مایه‌ی شگفتی ناظران جهانی شد و در برخی از رشته‌های حسّاس و نوپدید به رتبه‌های نخستین ارتقاء داد، همه و همه در حالی اتّفاق افتاده که کشور دچار تحریم مالی و تحریم علمی بوده است».
دکتر حسین‌زاده در مورد اهمیت سرمایه انسانی تاکید میکند: در دنیای امروز، سرمایه‌های انسانی به‌عنوان باارزش‌ترین منابع کشوری می‌باشد که رشد و توسعه جامعه و کشور، در گرو استفاده صحیح از آن می‌باشد و یکی از شاخص‌های پیشرفت و توسعه کشورها داشتن سرمایه‌های انسانی کارا و بهره‌ور و توانمند است. اگر جامعه‌ای از این مزیت رقابتی برخوردار نباشد به‌طور قطع نمی‌تواند به هدف‌های موردنظر خود دست یابد. کشورهای درحال‌توسعه در حوزه سرمایه انسانی و فرصت جوانی جمعیّت به‌واسطه آموزش‌ها و افق وسیع کاری برای تطبیق با فناوری‌های نوین و در حال تغییر می‌توانند به جایگاه بسیار بهتری برسند و ابتکار عمل و انرژی‌شان را در جهت این منفعت به‌کارگیرند. برای دستیابی به رشد اقتصادی بیشتر علاوه بر سـرمایه انسـانی، نیـروی کار نیز موردنیاز است و ضروری است سیاستگذاران به کیفیت این نهـاده نیـز توجـه کننـد و بـا تشـکیل دوره ها و کارگاه‌های آموزشی تخصصی برای نیروی کار غیـر مـاهر، سـطح مهـارت و تخصـص آن‌ها را افزایش دهند. افزایش مهارت‌ها، قابلیت‌ها و کارآمدی بیشتر نیروی کار غیر ماهر موجب ارتقای کیفیت تولیـد و نیز بالا بردن کارایی استفاده از سرمایه‌های مادی و به‌کارگیری بهینه آن‌ها می‌شود.
گام دوم انقلاب و رشد اقتصادی پایدار
اصلىترین زیرساخت‌هاى توسعه پایدار توجه و تقویت سرمایههاى انسانى و اجتماعى است. در تولید و رشد اقتصادی سه عامل نقش اساسی ایفا میکند، همان‌طور که سرمایه فیزیکى، با ایجاد تغییرات در مواد، براى شکل دادن به ابزارهایى که تولید را تسهیل مىکنند به وجود مىآیند، سرمایه انسانى نیز با تغییر دادن افراد یک جامعه براى واگذارى مهارت‌ها و توانایىها به آن‌ها پدید مىآیند و انسان‌ها را توانا مىسازند تا به شیوه‌هایی جدید و مطلوب‌تر رفتار کنند و سرمایه اجتماعى به مجموع منابعى که در بنیاد روابط خانوادگى و در سازمان اجتماعى جامعه وجود دارد و براى رشد شناختى و اجتماعى افراد آن سودمند است، اطلاق مى‌شود و به روابط اقتدار، اعتماد و هنجارهاى یک جامعه برمىگردد. هرچقدر این سه سرمایه ضریب فزاینده یا ضریب تکاثر بیشتری داشته باشند، نقش پررنگ‌تری را در رشد اقتصادی و به‌تبع آن بر بهرهوری ایفا می‌کنند.
پنجره و موهبت جمعیّتی به دو دلیل موجب ایجاد فرصتهایی برای رشد تولید سرانه و رشد اقتصادی می‌شود، اول اینکه با افزایش تولید ملی، نوعی تأثیر خالص ساختار سنی در GDP کل وجود دارد و افزایش جمعیّت در سنین فعالیت منجر به افزایش نسبت تولیدکنندگان به مصرفکنندگان می‌شود و این شرایط برای رشد تولید سرانه مطلوب است. مورد دوم به مدیریت مصرف که بر اثرات رفتاری ساختار سنی در حال تغییر برمی‌گردد، ارتباط دارد. اثرات رفتاری اشکال مختلفی دارند زیرا در یکسو بدنه در حال رشدی از نیروی کار جوان در ساختار نیروی کار وجود دارد که می‌تواند بهرهوری و تولید را افزایش دهد و در سوی دیگر، با توجه به الگوی چرخه زندگی، تغییرات ساختار سنی با ایجاد تغییراتی در الگوهای تولید و مصرف منجر به افزایش تولید و پس‌انداز می‌شود.
اقتصاددانان وضعیت تورم جوانی را به‌عنوان «فرصت طلایی» برای رشد اقتصادی در نظر می‌گیرند. این وضعیت که از آن به‌عنوان دوران طلایی جمعیّت نیز نامبرده می‌شود تا دهه ۱۴۳۰ طول می‌کشد. در این دوران نسبت جمعیّت در سنین فعالیت افزایش‌یافته و به حداکثر خود یعنی حدود ۷۰ درصد میرسد. در حال حاضر، در کشور 1/69 درصد جمعیّت در سنین فعالیت ۶۴-۱۵ سال قرار دارد. برخی از اقتصاددانان، افزایش و تراکم جمعیّت را علت اساسی فنون تولیدی و درنتیجه، رشد و پیشرفت اقتصادی می‌دانند (کلانتری و صادقی ده چشمه، 1385).
نتیجه‌گیری و الزامات سیاستی
دکتر حسین‌زاده در بخش پایانی این گزارش و در نتیجه‌گیری خود از این موضوع چنین آورده است: ایران دارای سیاست جمعیّتی عمومی است که در سال 1392 توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شده و جنبه‌های کمی و کیفی جمعیّت را به‌خوبی پوشش می‌دهد. مقام معظم رهبری پویندگی و بالندگی جوانان را فرصت تاریخی برشمردند. تحولات ساختار سنی جمعیّت و افزایش جمعیّت در سنین فعالیت بین ۱۵ تا ۶۴ سال منجر به فرصت طلایی پنجره جمعیّتی شده است در پنجره جمعیّتی با تورم جوانی جمعیّت روبه‌رو هستیم که پتانسیلی برای رشد شاخص‌های انسانی است و می‌تواند به بهترین صورت برای آرمان‌های توسعه پایدار استفاده شود. بهره‌گیری از این فرصت جمعیّتی می‌تواند به افزایش تولید، بهرهوری و پس‌انداز منجر شود و نتایج اقتصادی ارزشمندی را برای کشور به دنبال داشته باشد. امروزه بهرهوری از مهم‌ترین بحث‌های جهان است و در بحث سرمایه انسانی، بهرهوری اهمیت ویژه‌ای دارد و هر چه ضریب تکاثر اثر سرمایه انسانی بر رشد اقتصادی بیشتر شود، بهرهوری نیز بیشتر خواهد شد. سرمایه انسانی و نیروی کار به‌ویژه در کشورهایی که با مازاد این نیرو روبه‌رو هستند، بسیار حائز اهمیت است. در حال حاضر ایران نیز باید حداکثر استفاده را از این فرصت تاریخی کند و با گشایش پنجره جمعیّتی، حجم اقتصاد کشور را بزرگ‌تر از قبل نماید.
اولین و پایه‌ای‌ترین الزام سیاستی درزمینه بهره‌گیری از شرایط سود جمعیّتی، اتخاذ راهبردهای کلان در حوزه تحقیقات و آینده‌پژوهی در این زمینه است تا مقدمه‌ای اساسی باشد بر فراهم نمودن زمینه‌های به فعل در آمدن فرصت‌های جمعیّتی بالقوه نظیر پنجره جمعیّتی و نظایر آن. همچنین تعیین متولی اجرایی و رسمی مشخص برای برنامه‌ریزی و اجرای موضوعات مهم جمعیّتی نیز از جمله این موضوع کلان ملی، ضرورت بعدی است تا خلأ‌های اجرایی موجود بیش از این موجب غفلت و سهل‌انگاری از این‌گونه فرصت‌های بزرگ و درعین‌حال گذرا نشود. لذا همان‌گونه که این مقاله سعی بر معرفی و ترویج این مهم نموده، ضروری است به نحو شایسته نسبت به استمرار و نهادینه‌سازی موضوعاتی از این دست در نهادهای حاکمیتی و همچنین سازمان‌های مردم‌نهاد که می‌توانند نقش مؤثری در بدنه فرهنگی جامعه ایفا نمایند، اقدامات لازم در برنامه‌های توسعه کشور پیش‌بینی گردد.
علاقمندان می‌توانند متن کامل این گزارش تحلیلی که به قلم دکتر جواد حسین‌زاده رییس مرکز آمار ایران تدوین شده را در سایت پژوهشکده آمار مطالعه کنند.
